Матн ва гапнинг ўзаро боғлиқлиги ва муносабати турли кўринишларда намоён бўлади. Шу боис, баъзи тилшунослар таҳлил объекти сифатида яхлит матнни танлаб, унинг қандай ташкил топишини аниқлашга ҳаракат қилсалар, бошқалари учун етакчи ўринда гап бирлиги туради ва уларни ушбу бирликларнинг матн тузилмасидан ўрин олиши, қандай ўзгаришларга учраши ҳамда матн қурилиши талабларига қандай мослашиши каби масалалар қизиқтиради.

Матннинг нутқий жараён маҳсули сифатидаги талқини унинг муҳим хусусияти бўлган яхлитлик ёки боғлиқликнинг турли нуқтаи назардан тавсифланишига сабаб туғдиради. Жумладан, К.Кожевникова ўз пайтида матн синтаксиси муаммолари билан шуғулланаётиб, матн яхлитлигини икки кўринишини фарқлаган эди. Унинг таъбирича, яхлитлик, бир томондан, натижаларда, икки ёки ундан ортиқ факт, ҳодисалар намоён бўлса, иккинчи томондан, факт ва ҳодисаларнинг ягона бир тугалланган бутунликда жамланишида юзага келади (Кожевникова, 1979). Инглиз тилидаги матнлар сиртқи структурасининг хусусиятларини номзодлик диссертацияси мавзуси қилиб белгиланган украиналик олим В.И.Карабан матннинг яхлитлиги гаплар занжирининг муҳим онтологик ва тартиблаштирувчи хусусиятига асосланишини таъкидлайди. Ушбу занжирли боғланиш матнда иштирок этаётган гапларнинг лисоний муносабатларини акс эттириш билан биргаликда, дискурснинг коммуникатив қийматини белгилайди (Карабан, 1988).

Матн тилшунослигининг асосий тадқиқ объекти боғлиқ нутқ, нутқий маҳсулот – асар эканлиги маълум. Матн тилшунослиги соҳасидаги аксарият тадқиқотлар дастлабки пайтларда стилистик муаммолар бўлиб, бунда матн учун “қурилиш материали” ролини ўтайдиган синтактик тузилмалар танланган эди. Бироқ ўтган асрнинг охирги ўн йилликларига келиб, матн тушунчаси соф лингвистик тушунчага айланди. Шу йўсинда, матн шу бирликларга хос структур–семантик жиҳатдан тавсифланиб, лингвистик тадқиқот объектига айланди.

Тилшуносларнинг аксарияти матннинг инсон нутқий фаолияти маҳсули сифатида тан олиб, унинг воқеликни билиш ва бевосита ҳамда билвосита мулоқот жараёнларида шаклланишини таъкидлайди (Шевченко, 2003; Чернявская, 2009). Бизнингча, тилшунослик соҳасида энг кенг тарқалган ва кўпчилик томонидан қабул қилинган таърифни И.Р.Гальпериннинг “Текст как объект лингвистического исследования” номли монографиясидан топиш мумкин: “Матн – нутқий ижодкорлик жараёни маҳсули бўлиб, ёзма ҳужжат кўринишида воқеланган, тугалланган, сарлавҳа ва бир нечта бирликлардан иборат. Ушбу бирликлар маълум стилистик ва прагматик мўлжал асосида бирикади” (Гальперин 1981: 18). Бироқ, тадқиқотчиларнинг фикрича, ушбу таъриф ҳам айрим камчиликлардан холи эмас. Масалан, сарлавҳа матн тузилиши учун умумий талаб эмас, сарлавҳасиз матнлар ҳам йўқ эмас. Шунингдек, оғзаки матнлар мавжудлигини ҳам инкор этиш қийин (Кубрякова, 2001; 72; Ashurova, Galieva, 2016; 18).

Яна бир россиялик психолингвист А.А. Леонтьев матнни учта бирлик, яъни гап–мураккаб синтактик тузилма – матн поғонали тизими кўринишида таҳлил қилиш таклифини киритган эди (Леонтьев, 1976).

“Синтактик стилистика” дарслигининг муаллифи машҳур услубшунос Г.Я. Солганик ҳам матнни босқичли тизим сифатида тасаввур қилади. Мазкур тизим бир нечта сатҳдан иборат: гап–мураккаб синтактик тузилма-матн парчаси – боб – тугалланган асар. Бунда турли сатҳлар тизимидан иборат бўлган матнга қуйи сатҳ бирликлари тобеланади. Сатҳ қанчалик қуйи бўлса, у шунчалик матнсиз тушунарсиз бўлади (Солганик, 1973; 18).

Ҳақиқатдан ҳам, нутқнинг синтактик қисмларга ажралишида матн юқори поғонани эгаллайди. У турли синтактик қурилмалар ва мустақил гапдан ташкил топади. Лекин матнни асло қандайдир бир якка гаплар кетма-кетлигидан ташкил топишини тасаввур қилиб бўлмайди. Аксинча, алоҳида гаплар ва синтактик тузилмаларнинг матндаги алоқаси матн структурасини белгиловчи қонуниятлар замирида юзага келади. Шу боис, матнни тилшуносликнинг асосий вазифаларидан бири маълум миқдордаги гаплардан иборат нутқий қурилманинг хусусиятларини ўрганиш эканлигини таъкидловчи тилшуносларнинг фикрини қўллаб-қувватлаш зарур, деб ҳисоблаймиз. Зеро, ушбу қурилманинг қандай ҳосил бўлиши ва қандай унсурлардан ташкил топишини билиш муҳимдир. Матншунос Е.А. Реферовская кўрсатиб ўтганидек, яхлит матн маълум миқдордаги элементлардан, алоҳида қисмлардан таркиб топади. Улар матннинг умумий мазмун ва формал структурасидан ўрин олади, ўзаро боғлиқ, аммо айни пайтда нисбатан тугалланган ёки бир-биридан чегараланган баён қисмларини ташкил қилади. Ушбу қисмлар, ўз навбатида, баъзан алоҳида гап кўринишига эга бўлиши ёки гаплар мажмуасидан иборат бўлиши мумкинлиги кузатилади. Маълум бир мажмуадаги гаплар бир-бири билан фақат мантиқий-семантик алоқада бўлмасдан, балки формал муносабатда ҳам бўлади (Реферовская, 1983; 6).

Шундай қилиб, матн ҳодисаси талқинига бўлган турли ёндашувлар таҳлили матн тузилишини қуйидаги йўналишларда ўрганишга ундайди:

1. матн боғлиқлиги ва яхлитлигини синтаксис сатҳида ўрганиш;
2. матн ташкилий қисмлари ўртасидаги алоқанинг семантик жиҳатларини тавсифлаш;
3. алоҳида гапларнинг матн тузилиши ва унинг яхлитлигини таъминлашдаги ролини белгилаш.

Мазкур ишимизнинг белгиланган мақсад ва вазифаларидан келиб чиқиб, сўроқ гапларининг матн тузилишида тутган ўрни ва унинг мазмуний-синтактик яхлитлигини шакллантиришда бажарадиган вазифалари масаласини муҳокама қилишга ҳаракат қиламиз.

Қуйидаги мисолларни таҳлил қилиб кўрамиз:

А) “Your father’s estate is entailed on Mr. Collins, I think. For your sake.” Turning to Charlotte, “I am glad of it, but otherwise I see no occasion for entailing estates from the female line. It was not thought necessary in Sir Lewis de Bourgh’s family. Do you play and sing, Miss Bennet?”

“A little.”

“Oh! Then some time or other we shall be happy to hear you. Our instrument is a capital one, probably superior to – You shall try it someday. Your sisters play and sing?”

“One of then does.”

“Why did you all learn? – You ought all to have learned. The Miss Webbs all play and their farther has not so good an income as yours. Do you draw?”

“No, not at all”

“What, none of you?”

“Not one.”

“This is very strange. But I suppose you had no opportunity. Your mother should have taken you to town every spring for the benefit of masters.”

“My mother would have had no objection, but my farther hates London.”

“Has your governess left you?”

“We never had governess.”

“No governess! How was that possible?” Five daughters brought up at home without a governess? – I never heard of such a thing. Your mother must have been quite a slave to your education.

Elizabeth could hardly help smiling, as she assured her that had not been case (Austen J. Pride and Prejudice, 178).

Б) “Is this Walter Morel’s he asked.” “Yes,” said Mrs. Morel. “What isit?”

But she had guessed already. “Your master’s got hurt,” He said. “Eh, my dear” she exclaimed. “It’s a wonder if he hadn’t lad. And what’s he done this time?” “I don’t know for sure. But it’s is lag somewhere. They taken him to the hospital.” “Good gracious me!” she exclaimed. “Eh, dear, what a one is he? There is not five minutes of peace. I’ll be hanged if there is! His thumb’s nearly better, and now – Did you see him?” “I seed him at the bottom. An’ I seed them bringing up in a tub. But she shouted like anything when doctor Fraser examined him in the lamp cabin –crossed and swore, and said as we were going to be taken home.”

The boy faltered to an end (Lawrence, Sons and Lovers, 86).

  В) Далавой ингичка сарғиш мўйловини чимчилаб дадамга бир қараб қўйди-ю, меҳмонга юзланди.

– Нима қилдик, ўртоқ Тошев? Бориб турган жиноятку бу!

Дадам бутунлай довдираб қолди.

– Нима гуноҳ қилдим, укам? – деди Далавойга. – Айбим бўлса, айтинг, бенавотман.

– Тағин ўзини гўлликка солади-я! – Далавой тиши орасидан чирт этиб тупурди. – Рухсатингиз борми? – деди овози темирдек жаранглаб.

– Нимага? – Дадам мадад кутгандек энди меҳмонга жавдираб қарай бошлади. – Ахир... Ахир бу ўзимнинг томорқомдаги дарахт-ку. Мана қаранг, қуриб қолган. – У гапининг ростлигини исботлаш учун билакдек шохни маҳси калишли оёғи билан бир тепган эди, қарс этиб синди. – Кўрдингизми, қуриб қолган? Кузда кесиб олмоқчи эдим-у, вақт бўлмади. – У боядан бери бурнини тортиб турган акамга дашном берди. – Нега анқайиб турибсан? – Бор ойинга айт, чой қўйсин, меҳмонлар келди, дегин (Ҳошимов, Дунёнинг ишлари, 77).

Г) Онам ёнига ўтирган жувонга тушунтирди: – Бунақада бола хўйли бўлиб қолади, қизим. Алдаб-сулдаб овутинг-да. Ана дит-дитга тушдик. Бола энди йиғламас, аммо ўпкаси тўлиб тўхтовсиз ҳиқиллар эди. – Қаёққа кетаётган эдинглар, ўргилай? – деди онам аёлни ҳам юпатувчи оҳангда. Мени она-боланинг қаёққа бориши эмас, ўриндиқнинг қанча жойи лойга белангани кўпроқ қизиқтиради. Аёл чимирилиб ўтирганимни сезди, шекилли, хижолат чекиб шоша-пиша қўл силтади. – Мана келдик, раҳмат. Шу ерда троллейбусга чиқамиз. – У овуниб қолган боласини кўтариб шоша-пиша машинадан тушди. Қарасам, худди ўзим ўйлагандек: ўриндиқнинг ярми лойга беланибти.

– Қизиқсиз, – дедим жаҳлимни босолмай, – ҳамманинг ишига аралашаверасизми?

– Нима ҳамманинг иши?

– Бировнинг боласи бўлса... Йиғласа сизга нима? Йиғлаб-йиғлаб овунади.

– Нимага бировнинг боласи бўларкан! – Тўсатдан онамнинг жаҳли чиқиб кетди. – Йиғлаб турган боланинг бегонаси бўладими? Уялмайсанми шундай дегани. Йиғлаб турган норасидага раҳми келмаган одам – одамми? (Ҳошимов, Дунёнинг ишлари, 20).

Юқорида келтирилган диалогик нутқ матнларида сўроқ гапларининг етакчи ўринда туриши ва диалогнинг яхлит матн сифатида шаклланишида ўзига хос ролни бажариши яққол кўзга ташланади. Уларсиз матннинг юзага келишини тасаввур қилиш қийин.