Kirish

Zamonaviy pedagogik ta’lim tizimida bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilarning pedagogik qaror qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantirish muhim ilmiy-amaliy masalalardan biri hisoblanadi. O‘qituvchining samarali faoliyati nafaqat nazariy bilimlarga, balki real vaqt rejimida sharoitni tahlil qilish, o‘quvchilarning ehtiyojlarini aniqlash, to‘g‘ri metod tanlash va pedagogik vaziyatlarga mos ravishda qaror qabul qila olish qobiliyatiga bevosita bog‘liqdir. Shu bois, reflektiv pedagogika va mikrodars (microteaching) modeli o‘qituvchi tayyorlash jarayonida keng qo‘llaniladigan, yuqori samaradorlikka ega metod sifatida e’tirof etilmoqda.

Mikrodars – bu o‘quv jarayonining qisqartirilgan, amaliyotga yo‘naltirilgan shakli bo‘lib, talabaga darsning muayyan bo‘lagini sinab ko‘rish, o‘z faoliyatini videoga yozib olish, fikr-mulohazalar olish va tahlil qilish imkonini yaratadi. Bu jarayon reflektiv davrlar bilan uyg‘unlashganda, bo‘lajak o‘qituvchilar o‘z pedagogik faoliyatini chuqur o‘rganish, xatolarni aniqlash, darsni qayta loyihalash, o‘quvchilar ehtiyojini tushunish va o‘z strategiyalarini takomillashtirish imkoniga ega bo‘ladi. Shuningdek, reflektiv davrlar o‘qituvchilarning tanqidiy fikrlash, o‘z-o‘zini baholash, ijtimoiy-emotsional holatni boshqarish, vaqtni rejalashtirish va metod tanlash ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.

Mikrodars va refleksiya integratsiyasi, xususan, pedagogik qaror qabul qilish kompetensiyasini rivojlantirishda juda samarali hisoblanadi. Bo‘lajak o‘qituvchi dars jarayonining videoanalizidan foydalanib, o‘zining pedagogik nutqini, sinf boshqaruvi bo‘yicha harakatlarini, o‘quvchilar bilan munosabatini, metodik tanlovlarini qayta baholaydi. Bu qayta baholash jarayoni esa yangi, yanada ongli va dalillarga tayanadigan pedagogik qarorlarni ishlab chiqishga yordam beradi.

Bugungi kunda ko‘plab xorijiy universitetlar o‘qituvchi tayyorlash jarayonida “reflective teaching cycle” yoki “microteaching reflection loop” kabi modellardan foydalanadi. Bu model o‘qituvchini passiv bilim oluvchidan faol analiz qiluvchi, o‘z ustida ishlovchi professional shaxsga aylantiradi. Shu bilan birga, O‘zbekistonda ham o‘qituvchilarni reflektiv yondashuv asosida tayyorlash bo‘yicha islohotlar olib borilmoqda.

Adabiyotlar tahlili

Reflektiv pedagogika nazariy asoslari Schön (1983) tomonidan “reflective practitioner” modeli orqali keng yoritilgan. Uning fikricha, pedagogik faoliyatning sifatini belgilovchi asosiy omil – o‘qituvchining o‘z amaliyotiga tanqidiy nazar bilan qarashi, dars jarayonida va undan keyin “reflection-in-action” va “reflection-on-action” jarayonlarini amalga oshira olishidir. Bu yondashuv mikrodars modelini refleksiya bilan integratsiyalash uchun mustahkam nazariy poydevor yaratadi.

Kolb (1984) tomonidan ishlab chiqilgan tajribaviy o‘qitish modeli ham mikrodars-refleksiya bog‘liqligini kuchaytiradi. Unga ko‘ra, o‘qituvchi yangi bilimni amaliyotga tatbiq etadi, kuzatadi, tahlil qiladi, umumlashtiradi va qayta sinab ko‘radi – bu esa aynan reflektiv davrning bosqichlariga to‘liq mos keladi. Brookfield (1995) reflektiv amaliyot o‘qituvchining pedagogik qarorlarini chuqurlashtiruvchi asosiy mexanizm ekanini qayd etib, refleksiya jarayonida o‘qituvchi o‘z faoliyatini to‘rtta manba asosida baholashini (o‘z tajribasi, talaba fikri, hamkasb tahlili, nazariy konsepsiyalar) ta’kidlaydi. Bain (2002) mikrodars jarayonida reflektiv yozuvlar o‘qituvchilarning tanqidiy fikrlashini rivojlantirishi, qaror qabul qilish jarayonini aniq dalillarga asoslashga yordam berishini ilmiy asoslab beradi. Unga ko‘ra, reflektiv kundaliklar va e-portfolio bo‘lajak o‘qituvchining professional o‘sishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Smith (2017) mikroprepodavanie asosida reflektiv davrlardan foydalanish o‘qituvchilarning pedagogik qaror qabul qilish qobiliyatini kuchaytirishini ta’kidlab, videoanalizning samaradorligini alohida ta’kidlaydi. U videoni “o‘qituvchining o‘zi ko‘rmaydigan pedagogik hodisalarni aniqlash oynasi” deb baholaydi. Yorink (2011) video qaydlarga asoslangan tahlillar orqali pre-service teacherlarning o‘z-o‘zini baholash ko‘nikmalari, dars strategiyalarini qayta ko‘rib chiqish malakalari sezilarli darajada oshishini ta’kidlaydi. Hattie (2012) esa refleksiya “eng yuqori ta’sir ko‘rsatadigan pedagogik faktorlar” qatoriga kirishini, ayniqsa darsdan keyingi reflektiv tahlillar o‘qituvchining pedagogik qarorlarini asoslashda hal qiluvchi o‘rin tutishini isbotlagan. Ushbu xorijiy manbalar mikrodars-refleksiya integratsiyasi o‘qituvchi sifatini oshirishda global standartga aylanganini ko‘rsatadi.

MDH makonida reflektiv pedagogika bo‘yicha tadqiqotlar so‘nggi yillarda jadal rivojlanmoqda. Rossiya, Qozog‘iston va Belarus olimlarining ishlari ayniqsa dolzarbdir. Kuznetsova (2018) reflektiv yondashuvni o‘qituvchi kompetensiyasining markaziy elementi sifatida baholab, “plan-act-reflect-evaluate” tizimining samaradorligini isbotlagan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, reflektiv davrlar o‘qituvchilarning qaror qabul qilish tezligi, moslashuvchanligi va mulohaza chuqurligini oshiradi. Petrova (2019) microteaching va refleksiya integratsiyasini boshlang‘ich pedagoglarda nutq madaniyati, muloqot uslubi va darsni boshqarish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarni rivojlantiruvchi samarali mexanizm sifatida talqin qiladi. Belarus olimi Kravchenko (2021) reflektiv yondashuvning psixologik asoslarini o‘rgangan. Uning fikricha, refleksiya o‘qituvchini o‘z hissiy holatini boshqarishga, stressli vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilishga tayyorlaydi. Bu bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilari uchun ayniqsa ahamiyatlidir.

Qozog‘istonlik tadqiqotchi Karymbayeva (2020) reflektiv kundaliklar va peer-feedbackning o‘qituvchilar qaror qabul qilish jarayoniga ta’sirini o‘rgangan. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, talabalarning o‘z darsiga yozma refleksiyasi ularning metod tanlovi va qarorlarining ilmiy asoslanganligini oshiradi.

Ushbu MDH manbalari reflektiv davrlarning nafaqat metodik, balki psixologik va kasbiy funksiyaga ega ekanini ko‘rsatadi.

O‘zbekistonda reflektiv pedagogika bo‘yicha tadqiqotlar milliy ta’lim islohotlari bilan uyg‘unlikda rivojlanmoqda. Jo‘rayev (2021) reflektiv yondashuvning bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilarini tayyorlashda ahamiyatini o‘rganib, refleksiya pedagogik qaror qabul qilish operatsiyasini to‘g‘ri yo‘naltiruvchi asosiy mexanizm ekanini ta’kidlaydi. Mamatqulova (2022) videoanaliz va e-portfolio texnologiyalarining o‘qituvchining reflektiv o‘sishiga ta’sirini tadqiq etib, mikrodarslar orqali tahliliy ko‘nikmalar sezilarli darajada rivojlanishini aniqlagan. Nurullayeva (2023) reflektiv kundaliklar o‘qituvchining o‘z-o‘zini baholash kompetensiyasiga qo‘shadigan hissasini o‘rgangan va ayniqsa mikroprepodavaniye jarayonida yozma refleksiya qaror qabul qilishni “ongli va asosli jarayon”ga aylantirishini ta’kidlaydi.

Qodirova (2022) metod tanlash bo‘yicha qaror qabul qilish refleksiyani talab qiladigan murakkab pedagogik jarayon ekanini ta’kidlab, mikrodars-refleksiya integratsiyasini o‘qituvchilarni tayyorlashda eng samarali modellar qatoriga kiritgan.

Quyidagi tahlil mikrodarsga asoslangan reflektiv davrlarning bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilarining pedagogik qaror qabul qilish ko‘nikmalariga bevosita ta’sirini yoritadi.

1-jadval. Reflektiv davr bosqichlari va o‘qituvchiga ta’siri

Tahlillardan ko‘rinadiki, reflektiv davrlar o‘qituvchini o‘z faoliyatining markaziga aylantiradi. Bo‘lajak o‘qituvchi dars jarayoniga nazar tashlab, o‘z nutqi, pedagogik harakatlari, vaqtni boshqarish usullari, o‘quvchilar bilan muloqot sifatini chuqur tahlil qiladi. Bu jarayon pedagogik qaror qabul qilishning sifat jihatdan yangi darajaga ko‘tarilishini ta’minlaydi.

Refleksiya jarayonida videoanaliz muhim ahamiyatga ega. Video qaydlar o‘qituvchiga ko‘zga tashlanmagan kamchiliklar – ortiqcha pauzalar, noto‘g‘ri savol shakllari, sinfdagi vaziyatlarga noto‘g‘ri reaksiya kabi holatlarni aniqlash imkonini beradi.

O‘z navbatida, peer-feedback (hamkasb bahosi) bo‘lajak o‘qituvchining qaror qabul qilishni baholashini obyektiv qiladi. Talabalar bir-birining darsini tahlil qilib, qanday metod samarali bo‘lganini, qaysi yondashuv kutilgan natija bermaganini birgalikda muhokama qiladilar.

Reflektiv davrlarni o‘quv jarayonida muntazam qo‘llash natijasida bo‘lajak o‘qituvchilar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi:

• vaziyatni tez baholash;
• muammoli vaziyatni tahlil qilish;
• mos metod tanlash;
• strategik qaror qabul qilish;
• pedagogik holatni boshqarish;
• o‘z-o‘zini baholash.

Bularning barchasi o‘qituvchini professional yetuklikka olib boradi.

Mikrodarsga asoslangan reflektiv davrlarning samaradorligini o‘rganishda dunyo tajribasi keng ko‘lamdagi ilmiy-amaliy yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Ko‘plab rivojlangan ta’lim tizimlari ushbu modelni o‘qituvchi tayyorlashning ajralmas bo‘lagi sifatida tan olgan. Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki, mikroprepodavanie (microteaching) va reflektiv yondashuvning integratsiyasi o‘qituvchining pedagogik qaror qabul qilish jarayonini aniq, dalillarga tayanadigan, tizimli va puxta o‘rganilgan shaklga keltiradi. Quyida Finlyandiya, Janubiy Koreya, Singapur, Germaniya, Buyuk Britaniya va AQSH tajribalari kengroq tahlil qilinadi.

Finlyandiya ta’lim tizimi dunyoda o‘qituvchilarni tayyorlashning eng yuqori natija beruvchi modellari qatoriga kiradi. Bu jarayonda mikrodarslar muntazam ravishda qo‘llanadi; talabalarning darslari videoga yozib olinadi va ular kichik guruhlarda muhokama qilinadi. "Phenomenon-based learning" modeli asosida o‘quvchilarning real hayotiy muammolarni hal etishga yo‘naltirilgan dars tahlillari olib boriladi. Har bir mikrodarsdan so‘ng talabalar peer-review, self-reflection va mentor feedback orqali o‘zining metodik qarorlarini qayta ko‘rib chiqadi. Finlyandiya tajribasining asosiy ustunligi – reflektiv tahlilning faqat xatolarni topish emas, balki o‘qituvchining professional identitetini shakllantirish vositasi sifatida qo‘llanilishidir.

Koreyada mikrodarslar “smart classroom” infratuzilmasida o‘tkaziladi. Talabalar dars jarayonini yuqori sifatli kamera, audio tizim va elektron doska yordamida yozib oladi. Jarayon tugagach, talabalar o‘zlari tuzgan reflective checklist asosida darsni tahlil qiladi. Koreyada reflektiv yondashuv ko‘proq texnik kompetensiyalar – IT savodxonligi, media vositalardan foydalanish, onlayn baholash tizimlari bilan uyg‘un holda tatbiq etiladi. Shuningdek, har bir mikrodarsdan so‘ng coach-teacher yoki supervisor tomonidan beriladigan professional fikr-mulohazalar pedagogik qaror qabul qilishda muhim o‘rin tutadi.

Darsdan oldingi va keyingi refleksiyalarni solishtirish orqali talabalar pedagogik strategiyalarining qaysi jihatlari samarali, qaysilari esa takomillashtirishga muhtoj ekanini aniqlaydi. Bu esa o‘z navbatida kompetensiyaviy yondashuvni mustahkamlaydi.

Singapurda o‘qituvchi tayyorlash jarayoni microteaching-reflection loops modeli asosida yo‘lga qo‘yilgan. "SkillsFuture" platformasi orqali bo‘lajak o‘qituvchilar darslarini elektron portfolioga joylaydi va ularning har biri mentor tomonidan tahlil qilinadi. Har bir mikrodarsdan so‘ng o‘qituvchi quyidagi savollar asosida yozma refleksiya tayyorlaydi:

• Nima samarali bo‘ldi?
• Qaysi pedagogik qaror kutilgan natijaga olib kelmadi?
• Agar darsni yana o‘tsam, nimani boshqacha qilgan bo‘lardim?
• O‘quvchilar reaksiyasi qanday bo‘ldi?

Bu savollar o‘qituvchining qaror qabul qilish jarayonini chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Singapur tajribasi reflektiv yondashuvning aniq mezonlar asosida baholanishi bilan ajralib turadi: dars rejasining aniqligi, savollar sifati, o‘quvchilarni faollashtirish strategiyalari, vaqtni boshqarish va kommunikativ kompetensiya.

Germaniya o‘qituvchi tayyorlash tizimi mikrodarslarni amaliyot bilan uyg‘unlashtiradi. Talabalar real maktablarda kichik guruhlarga dars o‘tadi, bu jarayon videoga yozib olinadi, so‘ng mentorlar bilan birgalikda tahlil qilinadi. Har bir mikrodarsdan so‘ng talabalar "reflection conference"da qatnashib, o‘z pedagogik qarorlarini dalillarga asoslangan holda himoya qiladi.
Germaniya modelining ustunligi shundaki, reflektiv tahlil nafaqat metod tanlashga, balki o‘qituvchining psixologik tayyorgarligini, sinf boshqaruvi, stressga chidamlilik kabi ko‘nikmalarini shakllantirishga ham qaratilgan.

Buyuk Britaniya universitetlarida “Reflective Teaching Framework” keng qo‘llaniladi. Mikrodars jarayoni odatda uch bosqichdan iborat: teach-review-reteach. Har bir bosqichda o‘qituvchi qaror qabul qilish jarayonini baholaydi. "Lesson Study" guruhi orqali talabalar bir-birining darsini ko‘rib, birgalikda tahlil qiladi. Buyuk Britaniya modelida refleksiya yozma shakl bilan cheklanmaydi; dars tahlili bo‘yicha guruhli seminarlar, muammoli vaziyatlarni yechish bo‘yicha treninglar ham mavjud. Bu jarayon o‘qituvchilarning real va mantiqiy qaror qabul qilish malakasini kuchaytiradi.

AQSHda mikrodarslar odatda “edTPA Standards” bilan bog‘langan. Har bir pre-service teacher darsni rejalashtiradi, o‘tadi, videoga oladi va o‘zining pedagogik qarorlarini tushuntirib beruvchi yozma refleksiya tayyorlaydi. AQSH modelida o‘qituvchidan quyidagi qarorlarni asoslab berish talab etiladi:

• dars metodini tanlash sababi;
• qaysi metod o‘quvchi ehtiyojiga mosligi;
• dars davomida amalga oshgan qarorlarning kutilgan natijaga mosligi;
• kelgusi darslar uchun strategik takliflar.

Bu jarayon refleksiyani chuqur analitik jarayonga aylantiradi.

Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki, mikrodarsga asoslangan reflektiv davrlar o‘qituvchini faqat amaliy faoliyatga tayyorlab qolmay, balki pedagogik qaror qabul qilishni ongli, ilmiy asoslangan, maqsadga yo‘naltirilgan jarayonga aylantiradi. Finlyandiya, Koreya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Singapur va AQSH tajribalari O‘zbekiston uchun samarali metodik asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

Xulosa

Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, mikrodarsga asoslangan reflektiv davrlar bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilarining pedagogik qaror qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishda juda samarali metoddir. Ushbu modelning asosiy ustunligi shundaki, o‘qituvchi o‘z darsini kuzatadi, tahlil qiladi, xatolarini aniqlaydi, takomillashtiradi va yana amaliyotda sinaydi. Shu jarayonning uzluksiz takrorlanishi chuqur o‘z-o‘zini baholash, tanqidiy fikrlash, metodik qarorlarni ongli qabul qilish va dars jarayonini samarali boshqarish kompetensiyalarini shakllantiradi.

Mikrodars va reflektiv davrlarning uyg‘unligi o‘qituvchi tayyorlash tizimini zamonaviy talablar bilan moslashtiradi va global pedagogik yondashuvlar bilan uyg‘unlashadi. Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki, videoanaliz, reflektiv kundaliklar, e-portfolio va peer-feedback reflektiv o‘qitishning asosiy vositalari hisoblanadi.

Xulosa sifatida aytish mumkinki, mikrodars asosidagi reflektiv davrlar O‘zbekiston ta’lim tizimida ham o‘qituvchi sifatini oshirish, professional kompetensiyalarni mustahkamlash va metodik qaror qabul qilishni takomillashtirish uchun juda samarali innovatsion yondashuvdir.