Kirish

Tarjima adabiy jarayonning ajralmas bo‘lagi bo‘lib, turli xalqlar o‘rtasida madaniy muloqotni yo‘lga qo‘yadi va o‘zaro adabiy aloqalarning rivojlanishiga xizmat qiladi. Xususan, jahon adabiyotining yorqin vakillari asarlarini milliy tilga o‘girish orqali kitobxon nafaqat boshqa xalqlarning madaniy merosi bilan tanishadi, balki yangi estetik va badiiy tajribaga ega bo‘ladi.

So‘nggi yillarda o‘zbek tarjimachiligida jahon adabiyotining zamonaviy namunalari tobora keng tarjima qilinmoqda. Ular orasida afg‘on-amerikalik yozuvchi Xolid Husayniyning asarlari alohida o‘rin egallaydi. Uning “Chimildiq uchuvchi” (The Kite Runner), “Tog‘lardan aks-sado” (And the Mountains Echoed) va “Ming quyosh shukuhida” (A Thousand Splendid Suns) kabi romanlari dunyo miqyosida keng o‘quvchilar e’tiborini qozongan. Bu asarlarda Afg‘oniston tarixidagi ijtimoiy-siyosiy voqealar, insoniy fojialar, urushning ruhiy oqibatlari va oilaviy munosabatlar tasvirlangan. Shuningdek, yozuvchi milliy mentalitet, an’analar va shaxsiy taqdirlarni o‘ziga xos badiiy uslubda yoritadi.

Mazkur romanlarning o‘zbek tiliga tarjima qilinishi ikki tomonlama jarayonni ko‘rsatadi: bir tomondan, jahon adabiyoti namunalarining milliy adabiyotimizga kirib kelishi, ikkinchi tomondan esa o‘zbek kitobxonining global adabiy jarayonga yanada yaqinlashishi. Tarjima jarayonida asarlarning badiiy va lingvistik qatlamlarini saqlash, madaniy kontekstni to‘g‘ri yetkazish, tarjimonning ijodiy erkinligi va asliyatga sodiqligi kabi masalalar alohida ilmiy tahlilni talab qiladi.

Ushbu maqolada Xolid Husayniy asarlarining o‘zbek tiliga qilingan tarjimalari lingvistik va badiiy nuqtai nazardan o‘rganiladi, tarjimonlarning uslubiy yondashuvlari tahlil qilinadi hamda ushbu tarjimalarning milliy adabiy jarayonga ko‘rsatgan ta’siri yoritiladi.

Adabiyotlar sharhi

Tarjima nazariyasi va amaliyoti bo‘yicha ilmiy qarashlar uzoq tarixga ega. O‘zbek adabiyotshunosligida Fitrat, Oybek, G‘afur G‘ulom kabi ijodkorlarning tarjima masalalariga oid fikrlari tarjimonlik faoliyatini ilmiy va nazariy asoslashda muhim o‘rin tutadi. Fitratning “Adabiyot qoidalari” asarida badiiy asarning estetik xususiyatlarini boshqa tilga ko‘chirishdagi murakkabliklar haqida so‘z yuritiladi. Oybek esa tarjimani “ijodiy jarayon” deb baholab, tarjimonning mas’uliyati, til va uslubga sezgirligi haqida ta’kidlaydi (Oybek, 1960).

Keyingi davr adabiyotshunoslaridan B.Qosimov, N.Niyozmetov, A.Suyunovlarning tadqiqotlarida jahon adabiyotini o‘zbekchaga tarjima qilish jarayonida yuzaga keladigan lingvistik va estetik muammolar yoritilgan. Xususan, Shekspir, Bayron va Shouning o‘zbekchaga qilingan tarjimalarida ekvivalentlik, milliylashtirish va ijodiy erkinlik muammolari keng muhokama qilingan.

Xorijiy manbalarda ham tarjima nazariyasi bo‘yicha turli yondashuvlar mavjud. S. Bassnettning Translation Studies asarida tarjima jarayonida madaniy kontekstning roliga alohida urg‘u beriladi. L.Venutining The Translator’s Invisibility kitobida tarjimonning ko‘rinmasligi va kitobxon uchun tabiiy matn yaratish prinsiplari tahlil qilinadi. A.Lefevere esa adabiyot tarjimasida ideologik va madaniy omillarning ta’sirini o‘rganadi (Ahmad, 2018).

Bevosita Xolid Husayniy asarlari bo‘yicha esa ko‘plab xorijiy tadqiqotlarda uning romanlaridagi muhojirlik, urush oqibatlari, insoniy fojialar va madaniy tafovutlar tahlil qilingan. O‘zbek tiliga qilingan tarjimalar esa, hozircha ilmiy adabiyotlarda keng tadqiq etilmagan bo‘lsa-da, ayrim maqolalarda tarjimalarning til xususiyatlari va kitobxon tomonidan qabul qilinishi haqida fikrlar uchraydi. Bu esa mavzuning dolzarbligini yanada oshiradi. Mavjud adabiyotlar tarjimaning nazariy asoslari, ingliz adabiyoti tarjimalarining tajribasi va Husayniy romanlarining umumjahon adabiyotidagi o‘rni haqida muayyan ilmiy manbalarni beradi. Shu bilan birga, uning asarlarining o‘zbekchadagi tarjimalarini badiiy va lingvistik jihatdan tahlil qilish hali to‘liq o‘rganilmagan soha sifatida alohida ilmiy ahamiyat kasb etadi.

Tadqiqot metodologiyasi

Mazkur tadqiqotda Xolid Husayniy romanlarining o‘zbek tiliga qilingan tarjimalari lingvistik, badiiy-estetik va madaniy nuqtai nazardan keng qamrovda tahlil qilindi. Tadqiqot metodologiyasi tarjima jarayonining murakkab, ko‘p qirrali tabiati va madaniyatlararo kommunikativ ahamiyatini hisobga olgan holda shakllantirildi. Shu sababli unda tarjimashunoslik, stilistika, qiyosiy adabiyotshunoslik hamda madaniyatshunoslik kabi sohalarga oid ilmiy yondashuvlar uyg‘unlashtirildi.

Birinchidan, matnlararo qiyoslash metodi asosiy tahlil vositasi sifatida qo‘llanildi. Bu usul yordamida asliyat matnlari (ingliz tilidagi nashrlar) va ularning o‘zbekcha tarjimalari o‘zaro taqqoslanib, semantik, sintaktik va stilistik o‘zgarishlar aniqlangan. Tarjima jarayonida leksik birliklarning o‘zgarishi, metafora va iboralarning o‘zbek poetik tilidagi ekvivalent shakllari, shuningdek, muallifning badiiy uslubi qanday saqlanib qolganligi tahlil qilindi. Ushbu yondashuv tarjimonlarning so‘z tanlovi, grammatik moslashtirish va semantik kompensatsiya kabi usullarni qo‘llash xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi.

Ikkinchidan, lingvistik-stilistik tahlil yordamida tarjima matnlarining badiiy-estetik jihatlari o‘rganildi. Xususan, asliyatdagi ekspressiv vositalar, ohang, emotsional intensivlik, dialogik tuzilma va psixologik tasvirlar tarjimada qanday darajada ifoda topgani ko‘rib chiqildi. Bu yondashuv orqali tarjimalarda muallifning individual uslubiy belgilari va ularning o‘zbek adabiy tilidagi qayta talqinlari baholandi.

Uchinchidan, tadqiqotda madaniyatshunoslik yondashuvi qo‘llanilib, ingliz va afg‘on madaniyatlariga xos realiyalar, diniy va ijtimoiy tushunchalarning o‘zbek kitobxoniga qanday yetkazilgani tahlil qilindi. Tarjimonlarning madaniy tafovutlarni kamaytirish uchun qo‘llagan strategiyalari – izohli tarjima, milliylashtirish (domestikatsiya), xorijlashtirish (foreignizatsiya), soddalashtirish va ekvivalent almashtirish – ilmiy asosda o‘rganildi. Shu bilan birga, tarjimada madaniy kontekstning yo‘qolmasligi yoki buzilmasligini ta’minlovchi lingvistik yechimlar aniqlab borildi.

To‘rtinchidan, tarjimonlik strategiyalarini aniqlash metodi asosida har bir tarjimonning individual yondashuvi tahlil qilindi. Bu jarayonda asliyatga sodiqlik va ijodiy erkinlik o‘rtasidagi muvozanat, dinamik va formal ekvivalentlik nazariyalarining amaliy ifodasi o‘rganildi. Tarjima strategiyalari asarning badiiy-estetik darajasiga va kitobxon tomonidan qabul qilinishiga qanday ta’sir etgani ham baholandi.

Beshinchidan, tadqiqotda integrativ yondashuvdan foydalanildi, ya’ni tilshunoslik, adabiyotshunoslik va madaniyatshunoslik metodlari o‘zaro uyg‘unlashtirildi. Bu yondashuv tarjimani faqat til o‘zgarish jarayoni sifatida emas, balki badiiy, estetik va sotsiokultural hodisa sifatida o‘rganish imkonini berdi. Shu asosda Husayniy romanlarining o‘zbek tilidagi tarjimalari lingvistik aniqlik, madaniy ekvivalentlik va badiiy moslik mezonlari bo‘yicha baholandi.

Natijada, tadqiqot metodologiyasi tarjimalarning nafaqat lingvistik, balki madaniy va estetik qirralarini ham yoritishga xizmat qildi. Bu esa Xolid Husayniy asarlarining o‘zbek tilidagi tarjimalarini ilmiy jihatdan mukammalroq tahlil qilish, tarjima strategiyalarining samaradorligini baholash va o‘zbek tarjimachilik amaliyotidagi yangi yondashuvlarni aniqlash imkonini berdi.

Asosiy qism

Xolid Husayniy XXI asr jahon adabiyotining yorqin vakillaridan biri sifatida nafaqat ingliz tilida, balki dunyo miqyosida keng o‘quvchilar auditoriyasiga ega bo‘ldi. Uning “Chimildiq uchuvchi” (The Kite Runner), “Ming quyosh shukuhida” (A Thousand Splendid Suns) va “Tog‘lardan aks-sado” (And the Mountains Echoed) kabi romanlari o‘zbek tiliga ham tarjima qilinib, milliy kitobxonni yangi adabiy-estetik olam bilan tanishtirdi (Hosseini, 2003). Ushbu tarjimalar orqali o‘zbek kitobxoni Afg‘oniston tarixidagi ijtimoiy-siyosiy voqealar, insoniy fojialar, muhojirlik kechinmalari hamda oilaviy munosabatlarning murakkab qirralaridan xabardor bo‘ldi.

O‘zbek tilidagi tarjimalar lingvistik va uslubiy jihatdan murakkab jarayon natijasi bo‘lib, tarjimonlar oldida bir qator masalalar turgan. Birinchi navbatda, asarlarda uchraydigan afg‘on jamiyatiga xos termin va tushunchalar – “nang”, “zanana”, “hazar”, “pashtun” kabi so‘zlar kitobxonga qanday yetkazilishi muhim bo‘lgan. Ularning ba’zilari transliteratsiya qilingan, ba’zilari esa izohlar bilan boyitilgan. Shuningdek, metafora va obrazlar o‘zbek poetik tilida ekvivalent shaklda berilib, matnga ohangdorlik va badiiy kuch qo‘shilgan. Masalan, “a thousand splendid suns” iborasi “ming quyosh shukuhida” shaklida tarjima qilinib, o‘zbek kitobxonida ham estetik ta’sir uyg‘otgan.

Badiiy-estetik jihatdan qaralganda, Husayniy romanlari asosan inson ruhiyati, fojialar va ijtimoiy adolat mavzusiga bag‘ishlangan. Tarjimalarda qahramonlarning ichki monologlari, ruhiy iztiroblari tabiiy va jonli tarzda ifoda topgan. Urush manzaralari, jamiyatdagi zo‘ravonlik va ijtimoiy tengsizlik tasviri ham o‘zbek tilida badiiy qudratini saqlagan. Ayniqsa, oilaviy munosabatlar tasviri milliy kitobxonga begona bo‘lmagan holda, asliyatdagi dramatizmni ham o‘zida mujassam etib berilgan.

Tarjimonlarning yondashuvlari ikki yo‘nalishda ko‘zga tashlanadi: asliyatga sodiqlik va ijodiy moslashtirish. Bir tomondan, tarjimon muhim iboralar va madaniy detallarning asl ma’nosini saqlashga intilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, matnning o‘zbek kitobxoniga ravon va tushunarli bo‘lishi uchun ijodiy erkinlikka murojaat qilgan. Natijada, tarjimalarda milliy ohangdorlik kuchaygan, ammo ba’zan asl matndagi ma’lum qatlamlar soddalashtirilgan (Khamidov, 2024).

Madaniy kontekstning yetkazilishi ham tarjimalarda muhim rol o‘ynagan. Ingliz va afg‘on jamiyatiga oid diniy, ijtimoiy va tarixiy tushunchalar o‘zbek kitobxoni uchun moslashtirilib, izohli yoki mos so‘zlar orqali berilgan. Bu esa kitobxon uchun asarni qabul qilishni yengillashtirgan, shu bilan birga, tarjimalarga ma’lum darajada milliy tus ham qo‘shgan.

Xolid Husayniy romanlarining o‘zbek tiliga tarjima qilinishi milliy adabiy jarayonga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Avvalo, murakkab psixologik tasvirlar o‘zbek nasrida chuqurroq ishlash uchun yangi imkoniyatlar yaratdi. Urush, muhojirlik, insoniy fojia kabi mavzular zamonaviy o‘zbek adabiyotida ham yanada faolroq ko‘tarila boshlandi. Eng muhimi, tarjimalar orqali milliylik va umuminsoniylik uyg‘unlashib, o‘zbek kitobxoni global adabiy jarayonga yaqinlashdi.

Natijalar

Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, Xolid Husayniy romanlarining o‘zbek tiliga qilingan tarjimalari nafaqat lingvistik moslik, balki madaniy va estetik ekvivalentlik nuqtai nazaridan ham murakkab, ammo muvaffaqiyatli jarayon hisoblanadi. Tarjima jarayonida turli metod va strategiyalarning uyg‘un qo‘llanilishi asliyat ruhini saqlash bilan birga, o‘zbek kitobxoni uchun ravon va tabiiy matn yaratish imkonini bergan.

Birinchidan, matnlararo qiyosiy tahlil natijasida tarjimalarda leksik va semantik ekvivalentlik darajasi yuqori ekani aniqlangan. Tarjimonlar asliyatdagi asosiy ma’no qatlamlarini saqlagan holda, ba’zi joylarda milliy tilning tabiiy imkoniyatlaridan foydalangan. Metaforalar va badiiy tasvir vositalarining aksariyati o‘zbek tilida adekvat, ohangdor shaklda berilgan. Masalan, “A Thousand Splendid Suns” iborasining “Ming quyosh shukuhida” shaklida tarjima qilinishi semantik hamda poetik jihatdan muvaffaqiyatli yechim sifatida baholandi.

Ikkinchidan, lingvistik-stilistik tahlil natijasida tarjimalarda muallif uslubining asosiy belgilari – lirizm, ruhiy introspeksiya, dialogik dinamika va psixologik dramatizm – saqlanib qolgan. Tarjimonlar personajlarning ichki monologlarini, ruhiy kechinmalarini o‘zbek adabiy tili imkoniyatlarida tabiiy va ta’sirchan shaklda ifoda etgan. Biroq ayrim hollarda asliyatdagi sintaktik murakkablik soddalashtirilgan, bu esa matnni o‘qish qulayligini oshirgan, lekin ba’zi estetik qatlamlarning yo‘qolishiga sabab bo‘lgan.

Uchinchidan, madaniyatshunoslik yondashuvi asosida aniqlanishicha, tarjimonlar madaniy tafovutlarni yengillashtirish uchun turli strategiyalarni qo‘llaganlar: izohli tarjima, ekvivalent almashtirish, transliteratsiya va milliylashtirish. Afg‘on jamiyatiga oid “nang”, “zanana”, “hazar”, “pashtun” kabi realiyalar o‘zbek kitobxoni uchun tushunarli shaklda izohlangan yoki moslashtirilgan. Shu orqali tarjimalarda madaniy kontekstni saqlash bilan birga, o‘quvchi uchun kommunikativ aniqlik ta’minlangan.

To‘rtinchidan, tarjimonlik strategiyalarini aniqlash natijalari shuni ko‘rsatdiki, asarlar tarjimasida asliyatga sodiqlik va ijodiy erkinlik o‘rtasidagi muvozanat saqlangan. Tarjimonlar literal tarjimadan voz kechib, dinamik ekvivalentlik tamoyiliga tayanib ishlaganlar. Bu yondashuv o‘zbek tilining ekspressiv imkoniyatlarini ochib bergan va matnning badiiy kuchini saqlab qolgan.

Beshinchidan, tarjimalarning umumiy bahosi shuni ko‘rsatadiki, Husayniy romanlari o‘zbek adabiyotida psixologik nasr, urush va muhojirlik mavzularini yoritishdagi yangi bosqichni boshlab bergan. Tarjimalar o‘zbek o‘quvchisining global adabiyotga qiziqishini kuchaytirgan, madaniyatlararo muloqotni kengaytirgan va milliy nasrda inson ruhiyatini chuqur tasvirlashga turtki bo‘lgan.

Umuman olganda, tadqiqot natijalari Xolid Husayniy asarlarining o‘zbek tilidagi tarjimalari badiiy yetuklik, lingvistik aniqlik va madaniy moslik mezonlariga javob berishini tasdiqlaydi. Bu tarjimalar orqali o‘zbek kitobxoni nafaqat boshqa xalqning tarixiy taqdirini, balki umuminsoniy qadriyatlarning universalligini ham chuqur anglash imkoniga ega bo‘lgan. Shu tariqa, Husayniy asarlarining o‘zbek tilidagi talqinlari zamonaviy o‘zbek tarjimachiligining muhim yutug‘i sifatida e’tirof etilishi mumkin.

Xulosa

Xolid Husayniy romanlarining o‘zbek tiliga qilingan tarjimalari nafaqat tarjimachilik amaliyotida, balki milliy adabiy jarayon rivojida ham muhim bosqich bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu tarjimalar orqali o‘zbek kitobxonlari Afg‘onistonning yaqin tarixiy davrlari, urush va muhojirlikning og‘ir oqibatlari, insoniy fojialar hamda ruhiy iztiroblar bilan tanishdilar. Bu jarayon milliy adabiyotimizning mavzu doirasini kengaytirdi va global adabiy jarayonga yaqinlashish imkonini yaratdi.

Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, tarjimonlar oldida bir nechta murakkab vazifalar turgan: asliyatga sodiqlikni saqlash, milliy ohangdorlikni yaratish, madaniy kontekstni kitobxon ongiga tushunarli yetkazish va badiiy-estetik ta’sirni yo‘qotmaslik. Ko‘pincha ular so‘zma-so‘zlikdan voz kechib, milliy til imkoniyatlariga tayanib ekvivalentlikka erishdilar. Bu jarayon ayrim hollarda asl matn qatlamlarining soddalashtirilishiga olib keldi, biroq umumiy ruhiyat va dramatik kuch saqlanib qoldi.

Husayniy asarlarining tarjimalarida milliylashtirish, moslashtirish, izohli tarjima kabi strategiyalardan foydalanilgan. Bu strategiyalar kitobxonning asarni qabul qilishini yengillashtirdi va tarjimalarni o‘zbek madaniy makoniga yaqinlashtirdi. Shu bilan birga, tarjimalarda muayyan ijodiy erkinlik kuzatilib, tarjimonning shaxsiy uslubi ham sezilib turadi.

O‘zbek adabiyotiga ta’sir nuqtai nazaridan qaralganda, Husayniy romanlarining tarjimalari bir necha yangiliklarni olib kirdi. Birinchidan, nasrda psixologik tasvir chuqurlashdi. Ikkinchidan, urush, muhojirlik va insoniy iztiroblar mavzusi yanada kengroq o‘rganila boshlandi. Uchinchidan, milliylik va umuminsoniylik o‘rtasidagi uyg‘unlik kitobxonning estetik didini boyitdi.