Ingliz tilini chet tili sifatida o‘rganishda o‘quvchilar keng lug‘at boyligi va turli so‘zlarning ma’nolarini tushunish va qo‘llashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bu muammoni hal qilishda eng zarur vosita – lug‘at bo‘lib, u so‘z boyligini o‘zlashtirish, tushunish va tilni samarali ishlatish uchun asosiy manba sifatida xizmat qiladi. Biroq, lug‘atni samarali ishlatish faqat lug‘at kirishlarining tuzilishini tushunish bilan cheklanmaydi, balki o‘quvchilarga lug‘atni metodik o‘quv vositasi sifatida qo‘llash imkonini beradigan ko‘nikmalar va strategiyalarni egallashni talab etadi. Ushbu maqolada ingliz tilini chet tili sifatida o‘qitish jarayonida lug‘at bilan ishlashning lingvistik va metodik xususiyatlari nazariy va amaliy jihatlari bilan ko‘rib chiqiladi.

Lug‘atlarning ingliz tilini chet tili sifatida o‘rganishda lingvistik xususiyatlari

Lug‘at til o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. U so‘zlarning shakli, ma’nosi va qo‘llanishi bo‘yicha lingvistik tuzilmani taqdim etadi. Lug‘at bilan ishlashda o‘quvchilar bir nechta lingvistik ma’lumotlarga duch keladilar, bu esa ularning til ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.

1. Fonetik ma’lumotlar: Lug‘at kirishlarida fonetik transkripsiyalarni kiritish, so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini tushunishga yordam beradigan muhim lingvistik xususiyatdir. Ingliz tilida yozuv va talaffuz o‘rtasidagi bog‘lanish har doim ham aniq bo‘lmaganligi sababli, bu xususiyat juda zarurdir. O‘quvchilar fonetik belgilardan foydalangan holda talaffuzni o‘rganishlari mumkin, bu esa chet elda tilni o‘rganish imkoniyatlari cheklangan joylarda ayniqsa foydali bo‘ladi (Latham, 2006).
2. Morfolik ma’lumotlar: Lug‘atlar ko‘pincha so‘zlarning morfologik tuzilishi, shu jumladan so‘z shakllari (masalan, ko‘plik shakllari, zamonlar) va hosil qiluvchi affikslar haqidagi ma’lumotlarni taqdim etadi. So‘zlarning morfemalari (eng kichik ma’no birliklari)ni tushunish o‘quvchilarga notanish so‘zlarni ajratish va ularning ma’nolari va funktsiyalarini tushunishga yordam beradi. Masalan, "-ly" qo‘shimchasini tanish o‘quvchi bu so‘zni olmosh sifatida ishlatishni tushunishi mumkin (Schmitt, & Schmitt, 2002).
3. Sintaktik ma’lumotlar: Ko‘pgina lug‘atlar so‘z sinfini (ot, fe’l, sifat va boshqalar), keng tarqalgan kollokatsiyalarni va misollarni kiritadi. Ushbu ma’lumotlar o‘quvchilarga so‘zlarning gap tuzilmalariga qanday kirishini va kontekstda qanday ishlatilishini tushunishga yordam beradi. Masalan, "advice" so‘zi ot sifatida, ko‘pincha "advice berish" yoki "advice taklif qilish" kabi ifodalar bilan ishlatiladi, bu o‘quvchilarga so‘zni gaplarda qanday ishlatishni tushunishga yordam beradi (Merriam-Webster, 2023).
4. Semantik ma’lumotlar: Lug‘at so‘zning ma’nosi haqida zarur ma’lumotlarni taqdim etadi, shu jumladan so‘zning birlamchi ma’nosi (denotatsiya) va uning madaniy yoki kontekstual omillar ta’sirida o‘zgaradigan ikkilamchi ma’nolari (konnotatsiya). Lug‘at kirishida polisemik (bir nechta ma’noga ega bo‘lgan) so‘zlar uchun turli ma’nolar keltiriladi, bu o‘quvchilarga so‘zni kontekstga qarab farqlashga yordam beradi (Lewis, 1993).
5. Madaniy va idiomatik ma’lumotlar: Yaxshi lug‘at nafaqat lingvistik ma’lumotlarni, balki so‘z va iboralarning madaniy va idiomatik qo‘llanishlarini ham tushuntiradi. Bu o‘quvchilarga so‘zni o‘zining madaniy kontekstida tushunishga yordam beradi va to‘g‘ri qo‘llashni o‘rgatadi. Masalan, "kick the bucket" (o‘lish) kabi idiomatik ibora, madaniy konteksti bilan tushuntirilishi mumkin, bu esa o‘quvchilarga uning ma’nosini tushunishda yordam beradi.

Lug‘atning til o‘rganishdagi roli

Lug‘at – so‘zlar, ularning ma'nolari, talaffuzi, imlosi va grammatik xususiyatlari haqidagi ma'lumotlarni taqdim etadigan manba hisoblanadi. Til o‘rganishda lug‘atlar bir nechta muhim rollarni bajaradi:

Lug‘at boyligini kengaytirish: Talabalar lug‘atlarni yangi so‘zlarni o‘rganish, ularning ma'nolarini tushunish va kontekstda qanday ishlatilishini bilish uchun ishlatadilar.

Talaffuzga yordam berish: Zamonaviy lug‘atlar ko‘pincha fonetik transkriptsiyalar va audio talaffuzlarni taqdim etadi, bu esa o‘rganuvchilarga so‘zlarni aniq talaffuz qilishga yordam beradi.

Grammatik tushuncha: Lug‘atlar so‘zlarning grammatik xususiyatlari haqida ma'lumot berishadi, jumladan ularning so‘z turini, shakllarini va sintaktik xulq-atvorini.

Kollokatsiyalar va ishlatish: O‘rganuvchilar lug‘atlar orqali so‘zlar o‘rtasidagi mashhur birikmalarni yoki ishlatish naqshlarini o‘rganishlari mumkin.

Shunday qilib, lug‘at tilni tushunish va ishlatish tizimini yanada chuqurroq anglashga yordam beruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Sinfda uning imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish uchun ma'lum metodologik yondashuvlar ishlab chiqilishi va qo‘llanilishi zarur.

Amaliy metodlarni muhokama qilishdan oldin, lug‘atlarni EFL sinfida ishlatishning nazariy asoslarini tushunish muhimdir. Ikkinchi tilni o‘rganish (SLA)ning bir necha nazariyalari so‘z boyligini o‘rganishning muhimligini va uning til bilimiga qanday ta'sir qilishini ta'kidlaydi. Masalan, leksik yondashuv (Lewis, 1993) lug‘at til o‘rganishning markaziy tarkibiy qismi sifatida qaraladi. Bu yondashuv so‘zlar va so‘z birikmalarining (kollokatsiyalar, idiomatik ifodalar) o‘rganishni tushunish va ishlab chiqarish uchun asosiy ekanini ta'kidlaydi. Shu nuqtai nazardan, lug‘atlar til o‘rganishda talabalar uchun zarur vositalarni taqdim etadi.

  Bundan tashqari, Vygotskyning sotsiokultural nazariyasi o‘rganishda o‘zaro ta'sir va vositachilikning ahamiyatini ta'kidlaydi. Bu nuqtai nazardan, lug‘atlarni ishlatish talabalar uchun hozirgi bilim darajasi va maqsadli til o‘rtasidagi bo‘shliqni to‘ldirishga yordam beradigan vosita sifatida qaralishi mumkin, bu esa mustaqil o‘rganish va kashf qilish imkonini beradi. Shunday qilib, lug‘at faqat ma'no topish vositasi emas, balki til o‘rganishda faol ishtirok etishga yordam beradigan vositaga aylanadi.

  Ingliz tilini chet tili sifatida o‘rganishda lug‘at bilan ishlashning metodik xususiyatlari

  Lug‘atni til o‘rganish jarayonida samarali ishlatish faqat lingvistik ma’lumotlarga ega bo‘lish bilan cheklanmaydi, balki o‘quvchilarga lug‘atni samarali o‘rganish vositasi sifatida ishlatish uchun strategik ko‘nikmalarni rivojlantirishni talab etadi. Bir nechta metodik prinsiplar mavjud bo‘lib, ular lug‘atni ingliz tilini chet tili sifatida o‘qitish dasturiga qanday qo‘shish kerakligini belgilaydi.

1. Faol o‘rganish strategiyasi: Lug‘at bilan ishlash faqat ma’lumot qidirish bilan cheklanmasligi kerak; bu faol o‘rganish usullarini o‘z ichiga olishi lozim. Masalan, yangi so‘zlarni uchratganda, o‘quvchilar faqat so‘zni topish bilan cheklanmasdan, uning talaffuzi, morfologiyasi va sintaktik xususiyatlarini tahlil qilishga rag‘batlantirilishi kerak. Buni so‘zlarni ma’nolariga moslashtirish, yangi o‘rganilgan so‘zlar bilan jumlalar tuzish yoki sinonimlar va antonimlarni taqqoslash kabi mashqlar orqali amalga oshirish mumkin (Widdowson, 2000).
2. Lug‘atlar yordamida lug‘at o‘rgatish: Lug‘atlar til o‘rgatish jarayonida eng to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llaniladigan vositadir. O‘qituvchilar lug‘atlarni o‘quvchilarga so‘zlarning nozik jihatlarini tushunish, ularning ma’nolarini va kontekstdagi qo‘llanishini o‘rgatish uchun ishlatishi mumkin. Masalan, o‘qituvchi lug‘at yordamida o‘quvchilarga so‘zlarni izohlashni o‘rgatishi mumkin, so‘ngra ular lug‘atni o‘zlari o‘rganishlari uchun ularga qo‘shimcha ma’lumot berishi kerak.
3. Mustaqil o‘rganishni rag‘batlantirish: Lug‘atlarni ishlatishning eng katta foydalaridan biri shundaki, ular o‘quvchilarning mustaqil o‘rganishlarini rag‘batlantiradi (Vygotsky, 1978). O‘qituvchilar o‘quvchilarga qanday qilib samarali lug‘at ishlatishni o‘rgatish orqali, ularni yanada mustaqil o‘quvchilarga aylantiradilar. O‘qituvchilar lug‘at ko‘nikmalarini namoyish qilishdan boshlab, yo‘riqnoma yordamida mashq qilishni va mustaqil o‘rganishni taqdim etishlari kerak.
4. Lug‘at ko‘nikmalarini rivojlantirish: Lug‘at ko‘nikmalarini rivojlantirish ingliz tilini chet tili sifatida o‘qitishda muhim jihatdir. O‘quvchilar lug‘atni qanday ishlatishni samarali o‘rganishlari kerak, bu qog‘oz lug‘ati bo‘ladimi yoki elektron lug‘at bo‘ladimi. Bunga o‘quvchilarga alfavit tartibini ishlatishni, lug‘at kirishlarining konvensiyalarini (masalan, fonetik belgilar va qisqartmalar) tushunishni va qo‘shimcha funksiyalarni (masalan, sinonimlar yoki misol jumlalar) qanday ishlatishni o‘rgatish kiradi. Bu ko‘nikmalar vaqt o‘tishi bilan bosqichma-bosqich o‘rgatilishi kerak.
5. Kontekstga asoslangan lug‘atdan foydalanish: O‘quvchilar faqat so‘zlarni bilib qolish bilan cheklanmasligi kerak. Ular so‘zlarni kontekstda qo‘llashni o‘rganishlari kerak. Bu o‘quvchilarga so‘zning ma’nosini aniqlashda yoki so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llashda yordam beradi. Bunday mashqlarni ingliz tilidagi o‘qish va tinglash faoliyatlari bilan birlashtirish mumkin, chunki bu so‘zlarning kontekstual qo‘llanishini tushunishga yordam beradi.

  Lug‘atlar EFL sinfida turli pedagogik yondashuvlar doirasida qo‘llanilishi mumkin. Quyida lug‘at bilan ishlashning asosiy metodlari keltirilgan va har biri uchun amaliy misollar taqdim etilgan.

1. Lug‘at orqali so‘z boyligini o‘stirish

Lug‘at bilan ishlashning eng keng tarqalgan usullaridan biri – so‘z boyligini o‘stirishga qaratilgan yondashuvdir. Bu usulda talabalarni yangi so‘zlarni izlash va ularni tushunishning samarali usullariga o‘rgatish zarur.

Amaliy misol:

• So‘z ma'nosi va kontekst: Talabalarga o‘qish matnidan yangi so‘zlar ro‘yxati beriladi va ular bu so‘zlarni lug‘at orqali izlashlari so‘raladi. Har bir so‘z uchun talabalar quyidagi ishlarni bajarishlari kerak:
  1. Ma'nosini topish.
  2. So‘z turini aniqlash.
  3. So‘zning kontekstda qanday ishlatilganini ko‘rsatuvchi namunaviy jumlalarni topish.
  4. So‘z bilan bog‘liq kollokatsiyalarni qayd etish.

Bu usul faol o‘rganishni rag‘batlantiradi, chunki talabalar so‘z bilan turli kontekstlarda ishlashlari kerak. Shu bilan birga, so‘zlar faqat alohida emas, balki til tizimining bir qismi sifatida o‘rganiladi.

2. So‘z shakllarini o‘rganish

Ko‘pgina lug‘atlar so‘zning turli shakllari – uning ko‘pligi, o‘tmish zamoni, taqqoslash va yuqorilash shakllarini taqdim etadi. Talabalarga bu shakllarni o‘rganish, ular orqali lug‘at boyligini kengaytirish yordam beradi.

Amaliy misol:

• So‘z oilasini qurish: Talabalarga lug‘atdan bir so‘z tanlash va ushbu so‘zni turli shakllarda ishlab chiqish so‘raladi. Masalan, “create” so‘zi “creation,” “creative,” “creativity,” “creator” kabi shakllarga o‘zgartirilishi mumkin. So‘ngra talabalar ushbu yangi shakllarni jumlalarda qo‘llashlari mumkin (Hornby, A.S. 2015).

Bu yondashuv talabalarni grammatik qoidalarga muvofiq so‘zlarni qanday o‘zgartirishni tushunishga yordam beradi va ularni turli kontekstlarda ishlatishda yordam beradi.

3. Talaffuzni mashq qilish

Lug‘atlar talaffuzni yaxshilashda juda foydali, chunki ular ko‘pincha fonetik transkriptsiyalar va audio talaffuzlarni taqdim etadi. Talabalarga bu resurslardan qanday foydalanishni o‘rgatish, talaffuzning aniq bo‘lishiga yordam beradi.

Amaliy misol:

• Fonetik transkriptsiya: Talabalarga so‘zlar ro‘yxati beriladi va ular bu so‘zlarni lug‘at orqali izlab, ularning fonetik transkriptsiyasini yozadilar. So‘ngra, ular so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga harakat qilishadi, urg‘u va intonatsiyaga e'tibor qaratadilar.

Talabalar lug‘atlarni muntazam ravishda ishlatishni rag‘batlantirish, ular uchun so‘zlarning talaffuzini tekshirish imkoniyatini yaratadi, bu esa ularning umumiy nutq erkinligini oshiradi.

4. Kollokatsiyalar va so‘z birikmalari

Lug‘at so‘zlarning tabiiy tilda qanday birikishlarini o‘rganish uchun ajoyib manba hisoblanadi. Ingliz tilida ba'zi so‘zlar boshqalar bilan ko‘proq birikib ishlatiladi (masalan, "make a decision" yoki "do the dishes") ( Cowie, 2001).

Amaliy misol:

• Kollokatsiyalarni o‘rganish: Talabalarga mashhur fe'llardan bir nechtasi (masalan, “make,” “do,” “take”) beriladi va ular lug‘at orqali har bir fe’l uchun eng ko‘p ishlatiladigan kollokatsiyalarni izlab topadilar. So‘ngra, ular ushbu kollokatsiyalarni o‘z jumlalarida ishlatishadi.

Bu metod, talabalarni tabiiy va to‘g‘ri birikmalarni o‘rganishga, grammatik jihatdan to‘g‘ri bo‘lishga yordam beradi.

5. Idiomatik ifodalar va frazeologik birliklar

Idiomatik ifodalar va frazeologik birliklar ingliz tilining muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi, lekin ular ko‘pincha to‘g‘ri talqin etilishi qiyin bo‘ladi. Talabalarga ularni lug‘at orqali o‘rganish, ularning ma'nolarini va kontekstda qanday ishlatilishini tushunishga yordam beradi.

Amaliy misol:

• Idiomatik ifodalarni o‘rganish: Talabalarga idiomatik ifodalar ro‘yxati beriladi, masalan, “a piece of cake,” “in the nick of time,” yoki “under the weather.” Har bir ifodani lug‘at orqali izlash va uning ma'nosini tushunishlari so‘raladi. So‘ngra, ular o‘z jumlalarida ushbu ifodalarni ishlatadilar.

Bu usul o‘rganuvchilarga ingliz tilining ko‘p ishlatiladigan ifodalarini tushunishga yordam beradi va ularni yanada aniqroq va tabiiyroq ifoda etishga imkon yaratadi.

  Ingliz tilini xorijiy til sifatida o‘rgatishda lug‘atlarni samarali ishlatish, talabalar uchun til o‘rganishni yanada qiziqarli va samarali qiladi. Lug‘atlarning lingvistik va metodik xususiyatlari til o‘rgatish jarayonining samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, o‘qituvchilar lug‘at bilan ishlashni o‘quvchilarning til ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun eng samarali vosita sifatida qo‘llashlari kerak. Lug‘at bilan ishlashning turli metodologik usullari, jumladan, so‘z boyligini kengaytirish, talaffuzni yaxshilash, kollokatsiyalarni o‘rganish, va idiomatik ifodalar bilan ishlash, talabalarni tilni yanada chuqurroq va to‘g‘ri ishlatish uchun tayyorlaydi. Bu metodlarni sinfda doimiy ravishda qo‘llash, talabalar uchun mustaqil o‘rganishni va tilni to‘g‘ri qo‘llashni rag‘batlantiradi.