Kirish

Ingliz tilining xalqaro muloqotning asosiy vositasi sifatidagi roli ingliz tilini o‘qitish maqsadlarini tubdan o‘zgartirdi. Xalqaro til sifatida ingliz tili (EIL) kontekstida, o‘quvchilar bitta standartlashtirilgan variant ona tili sifatida so‘zlashuvchilar bilan emas, balki turli lingvomadaniy kelib chiqishga ega bo‘lgan boshqa ona tili ingliz tili bo‘lmagan so‘zlashuvchilar bilan ko‘proq muloqot qilishlari ehtimoli yuqori. Bu reallik amalda Britaniya ingliz tili (BrE) yoki Amerika ingliz tili (AmE) me’yorini nazarda tutuvchi an’anaviy pedagogik modellarga qarshi chiqadi. Samarali muloqotchi bo‘lish uchun o‘quvchilar tildan foydalanish nafaqat vaziyatlarga ko‘ra, balki mintaqaviy va ijtimoiy guruhlar o‘rtasida ham qanday farqlanishini chuqur tushunishlari kerak. Bu qobiliyat pragmatik kompetensiya tushunchasida mujassamlashgan.

Adabiyotlar tahlili

Kommunikativ kompetensiyaning dastlabki modellari pragmatik kompetensiyani ikkita asosiy komponentdan iborat deb ta’riflagan. Asosiy ishlarda ta’kidlanganidek, birinchi komponent pragmatik kompetensiyani lingvistik va ijtimoiy komponentdan iborat deb hisoblaydigan dastlabki ta’riflarni aks ettiradi. Pragmalingvistik kompetensiya deb nomlangan lingvistik komponent til bilan harakat qilish uchun zarur bo‘lgan lingvistik resurslarni bilishni o‘z ichiga oladi. Sotsiopragmatik kompetensiya deb ataladigan ijtimoiy tarkibiy qism til bilan harakat qilishga oid ijtimoiy-madaniy konventsiyalarni bilishni o‘z ichiga oladi (Leech, 1983). Kompetentli foydalanuvchi mavjud lingvistik shakllarni (pragmalingvistika) bilishi, shuningdek, ularni qachon, qayerda va kim bilan ishlatishni (sotsiopragmatika) tushunishi kerak. So‘nggi rivojlanishlar muloqotning dinamik va birgalikda qurilgan tabiatini e’tirof etib, bu qarashni kengaytirdi. Ikkinchi komponent pragmatik jihatdan malakali bo‘lish uchun ma’noni birgalikda qurish va muzokara qilish kompetensiyasining zarurligini ta’kidlaydi, e’tiborni o‘quvchining ichki kompetensiyasidan o‘zaro ta’sir orqali yaratilgan umumiy, kontekstual qobiliyatga o‘tkazadi (Kasper, 2006).

Ushbu o‘zgarishni tushunishning nazariy asoslari Jahon ingliz tillari va variatsion pragmatika sohalarida mavjud. Ingliz tilining turlari bo‘yicha tadqiqotlar Jahon ingliz tillari va variatsion pragmatika sohalarida joylashgan. Biz ushbu ikki tadqiqot sohasining pragmatik variatsiyani o‘rganishga qo‘shgan hissasini ta’kidlab o’tishimiz joiz, shuningdek, ularning bir-biriga qanday bog‘liqligini muhokama qilamiz. Ushbu sohalar (a) mikro-ijtimoiy pragmatik o‘zgaruvchanlik (ijtimoiy masofa kabi vaziyat omillari bilan bog‘liq) va (b)     makro-ijtimoiy pragmatik o‘zgaruvchanlik (mintaqa, jins va etnik kelib chiqish kabi yirik omillar bilan bog‘liq) o‘rtasida farqlanadi. Nutqiy aktlarni amalga oshirish strategiyalari ko‘pincha turli xillarda bir-biriga o‘xshash bo‘lsa-da, sezilarli farq mavjud (Barron, 2019). Bu variantga xos o‘zgarish bo‘lishi mumkin, bunda lingvistik shakl bitta variantga xos bo‘ladi (masalan, irland ingliz tilidagi taklif uchun “will I + harakat fe’li?” shakli), yoki variant-imtiyozli o‘zgarish bo‘lishi mumkin, bunda turli xil variantlar bir xil strategiyalar to‘plami uchun turli afzalliklarni ko‘rsatadi (Barron, 2011).

Buning yaqqol misoli nutqiy aktlarning empirik tadqiqotlarida uchraydi. Masalan, ingliz (EngE) va kanada (CanE)ingliz tillarini o‘rgangan Lueneburg yo‘nalish-berish (LuDiG) korpusidan olingan minnatdorchilikka javoblarni tahlil qilish keskin afzalliklarni ko‘rsatadi. Tadqiqot shuni aniqladiki, cheklangan sonli javob turlari potentsial ravishda xilma-xillikka xos bo‘lsa-da (masalan, EngE uchun “Cheers”, CanE uchun “Cool”), sezilarli xilma-xillik afzalliklari farqlari paydo bo‘ldi. Quyidagi ma’lumotlar (Barron, 2019 dan moslashtirilgan) ushbu farqlanuvchi qonuniyatlarni ta’kidlaydi.

1-jadval: Turli xil variantlarda yagona va ko‘p marta bildirilgan minnatdorchilik (thanking) so‘zlarining bosh turlari va belgilarining taqsimoti

Ushbu natijalar shuni ko‘rsatadiki, Kanada ingliz tili so‘zlovchilari ko‘proq “WELCOME” va “NO PROBLEM” iboralarini, Angliya ingliz tili so‘zlovchilari esa asosan “OKAY” iborasini afzal ko‘rishgan. Bu har xil asosiy strategiyalarni aks ettiradi:

2-jadval: Minnatdorchilik bildirish strategiyalarining til variantlari bo‘yicha taqsimlanishi

EngEning iltifotni minimallashtirish afzalligi salbiy xushmuomalalik yo‘nalishini aks ettirsa, CanEning minnatdorchilik bildirish afzalligi ko‘proq ijobiy xushmuomalalikka mos keladi. Bu empirik dalillar EIL kontekstida til ishlatish darajasida global farqlar mavjudligini ko‘rsatadi. Yagona pragmatik standartning yo‘qligi faqat BrE yoki AmEga e’tibor qaratishning yetarli emasligi va potentsial chalg‘ituvchi ekanligini anglatadi. Bu farqlar haqida xabardorlikni shakllantirmaslik ayrim til turlariga nisbatan noto‘g‘ri munosabatga olib kelishi va madaniyatlararo tushunishni qiyinlashtirishi mumkin. Shu sababli, ushbu maqolada quyidagi tadqiqot savoli ko‘rib chiqiladi: EIL konteksti uchun o‘quvchilarning pragmalingvistik va sotsiopragmatik kompetensiyalarini samarali rivojlantiradigan qanday innovatsion pedagogik shart-sharoitlar va texnologiyalar mavjud?

Metodologiya

Pedagogik bo‘shliqni to‘ldirish uchun ushbu maqolada o‘quv tizimini amalga oshirish va baholash uchun kvazi-eksperimental tadqiqot loyihasi taklif etiladi: tadqiqotda qo‘llanilgan asosiy pragmatik o‘qitish modellari bilan birga Variativ va madaniyatlararo pragmatika (VIP) modeli. Bu model O‘zbekistondagi til ta’limiga ixtisoslashgan universitetlarida, xususan, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti, Namangan davlat chet tillari instituti va Samarqand davlat chet tillar institutida 2024-2025 o‘quv yilida turli ona tili kelib chiqishiga ega bo‘lgan yuqori o‘rta-ilg‘or (upper-intermediate-advanced) darajadagi EIL talabalari bilan 12 haftalik semestr davomida qo‘llanilishi uchun mo‘ljallangan. Metodologiya xabardorlik, yo‘naltirilgan kashfiyot va metakognitiv aks ettirishga qaratilgan uch bosqichli aralashuvga asoslangan.

Taklif etilayotgan tadqiqotda oliy ta’lim muassasasidagi 60 nafar ilg‘or EIL o‘quvchilari (CEFR B2-C1) ishtirok etadi. Ular tasodifiy ravishda VIP aralashuvini oladigan tajriba guruhiga (n=30) va standart AmE me’yoriga yo‘naltirilgan an’anaviy pragmatik ta’lim oladigan nazorat guruhiga (n=30) taqsimlanadi.

VIP modeli uchta ketma-ket bosqichni o’z ichiga oladi:

1-bosqich: Xabardorlikni oshirish va bilimlarni faollashtirish. Bu bosqich o‘quvchilarning mavjud pragmatik bilimlarini faollashtirish va variatsiya tushunchasini joriy etishga qaratilgan. Pragmatik variatsiya mavzusiga kirish nuqtasi sifatida, past murakkablikdagi nutq akti bilan ishlash, masalan, boshlang‘ich nuqta bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Aralashuv minnatdorchilikka javoblardan boshlanadi. Talabalar dastlab Barron taklif qilganidek, ko‘p tanlovli topshiriqni bajaradilar:

Quyidagi vaziyatni ko‘rib chiqaylik. Sizga ko‘chada kimdir yaqinlashib, yo‘l-yo‘riq so‘raydi. Siz joyning qayerdaligini bilasiz va yo‘nalishlarni ko‘rsatasiz. Muloqot yakunida yo‘l so‘ragan odamning "thanks" "rahmat"iga javoban nima deysiz? (a) “my pleasure” (b) “alright” (c) “you’re welcome” (d) “for nothing”...

(a) "arzimaydi" (b) "mayli" (c) "marhamat" (d) "bekorga"... Bu vazifa "muz parchalovchi-ice breaker" va diagnostika vositasi sifatida xizmat qiladi.

Shundan so‘ng, talabalarni minnatdorchilikka javoblar haqida o‘ylashga va ingliz tilida ma’lumot to‘plashga undash mumkin. Ular o‘zlari yonma-yon yozuvlari usulidan foydalanib yoki sinf loyihasi sifatida butun dunyo bo‘ylab ingliz tilida so‘zlashuvchilarga oddiy so‘rovnoma tarqatishlari mumkin. Bu faol ma’lumot to‘plash jarayoni xabardorlikni oshirish va talabalarni barcha til turlarini, shu jumladan o‘zlarining tillarini ham qonuniy tizimlar sifatida ko‘rishga undash uchun mo‘ljallangan.

2-bosqich: Texnologiyalar yordamida boshqariladigan kashfiyot. Bu bosqichda talabalarga haqiqiy, keng ko‘lamli ma’lumotlarni taqdim etish uchun texnologiya qo‘llaniladi. Pragmalingvistik bilimlarni oshirish va pragmatik variatsiyani yoritish bo‘yicha keyingi qadamlar tahlilni korpus ma’lumotlari bilan to‘ldirishni o‘z ichiga oladi. Talabalar English-Corpora.org to‘plami (masalan, GloWbE korpusi) va Ingliz tilining xalqaro korpusi kabi onlayn korpuslardan foydalanishga o‘rgatiladi. Ular ingliz tilining ichki, tashqi va kengayib boruvchi doira turlari bo‘yicha turli javob iboralarining (e.g., "you're welcome," "no problem," "alright," "my pleasure") (masalan, "marhamat," "hech qisi yo‘q," "xo‘p," "bajonidil") chastotasi va kontekstini taqqoslash uchun yo‘naltirilgan qidiruvlar o‘tkazadilar. Bu amaliy tahlil talabalarga darslikdagi ko‘rsatmalardan tashqari, turli xil afzallik qonuniyatlarini empirik ravishda kashf etish imkonini beradi.

3-bosqich: Metapragmatik va madaniyatlararo mulohaza. Bu bosqich pragmatik tanlovlarni asosiy madaniy qadriyatlar bilan bog‘lash orqali talabalarning madaniyatlararo kompetensiyasini rivojlantirishga qaratilgan. Olimlarning (McConachy, 2013) ishlariga tayanib shuni ta’kidlashim lozimki, talabalar pragmatik "nomuvofiqliklar" yoki turli me’yorlar mavjud bo‘lgan dialogik matnlar va ssenariylarni tahlil qilishi muhim hisoblanadi. O‘qituvchi quyidagilarga qaratilgan munozaralarni olib boradi:

Turli tanlovlar ortidagi madaniy taxminlar (masalan, ijobiy yoki salbiy xushmuomalalik). Suhbatdoshlarning potentsial his-tuyg‘ulari va talqinlari. Muloqotni muvaffaqiyatli olib borish mumkin bo‘lgan "madaniyatlararo pozitsiya"ni ishlab chiqish. Bu bosqichda talabalarning mustaqilligi masalasi ham aniq ko‘rib chiqiladi. Uchinchi komponent ta’lim oluvchining ma’lum bir jamoaning pragmatik me’yorlarini qabul qilish yoki rad etishdagi faol rolini ta’kidlaydi. Muhokamalar talabalar suhbatdoshining kutilmalariga e’tiborli bo‘lib, o‘z shaxsiyatini aks ettiruvchi asosli tanlovlarni qanday amalga oshirishlari mumkinligini ta’kidlaydi. VIP modelining samaradorligini o‘lchash uchun aralashuvdan oldingi va keyingi ma’lumotlarni quyidagi usullar yordamida to‘plash mumkin:

Ta’lim oluvchilarning pragmalingvistik bilimlar zahirasidagi o‘zgarishlarni baholash uchun yozma nutqni yakunlash vazifasi (DCT-Discourse Completion Test).

Simulyatsiya qilingan vaziyatlarda ta’lim oluvchilarning sotsiopragmatik va muloqot qobiliyatlarini baholash uchun video/audio yozuvli rolli o‘yinlar.

Talabalar o‘z o‘rganish jarayonlarini, korpus ma’lumotlari tahlilini va shaxsiyat hamda faollik haqidagi mulohazalarini qayd etadigan fikr-mulohaza kundaliklari.

Natijalar

VIP modelining tuzilishiga asoslanib, biz quyidagi natijalarni umumlashtiramiz:

Pragmalingvistik va sotsiopragmatik rivojlanish: Tajriba guruhi aralashuvdan keyingi DCT va rolli o‘yinlarda nazorat guruhiga qaraganda sezilarli darajada yuqori natijalar ko‘rsata oladi. Ularning javoblari pragmatik strategiyalarning keng doirasini va turli xil me’yorlardan ko‘proq xabardorlikni aks ettirishi mumkin. Masalan, simulyatsiya qilingan "Britaniya" vaziyatida minnatdorchilikka javob berishda "alright" so‘zini tanlash ehtimoli ko‘proq bo‘lsa, "Kanada" vaziyatida esa sotsiopragmatik moslashuvchanlikni namoyon etib, "you’re welcome" iborasini afzal ko‘rishlari mumkin.

Metapragmatik xabardorlik va o‘rganuvchi faolligi: Fikr-mulohaza kundaliklari sifat tahlili talabalarning metapragmatik xabardorligi chuqur rivojlanganini ko‘rsatadi. Til, madaniyat va shaxsiyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni mukammal tushunishni aks ettiruvchi mulohazalarni kuzatish mumkin. Talabalar pragmatik xilma-xillikka yangicha baho berishlari va o‘z til foydalanishlari bo‘yicha ongli qarorlarni ifodalashlari mumkin. Ularning kundalik yozuvlari Barrontomonidan qayd etilgan fikrlarga o‘xshash, bu yerda talabalar turli me’yorlardan xabardorligini ko‘rsatadi, ammo o‘z shaxsiyatini tasdiqlaydi:

(2) C7F: 21 yoshimda men o‘z shaxsiyatim va fe’l-atvorimni shakllantirdim va chet tilida gapirganda to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki qo‘polroq bo‘lishim kerak deb o‘ylamayman. Men nemis bo‘lishni istamayman. Odamlar hali ham mening irlandiyalik ekanligimni payqashlarini xohlayman. (Barron, 2003, 248-b)

(3) A4F: Tilni o‘rganish u bilan bog‘liq madaniyatni o‘rganishni ham o‘z ichiga oladi, lekin shaxsan men irlandcha munosabatlarni afzal ko‘raman va buni o‘zgartirishni istamayman. (Barron, 2003, 248-b)

VIP modeli aynan shunday xabardor faollikni rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, bunda tanlov bilimsizlikka emas, balki o‘zini ongli ravishda pozitsiyalashga asoslanadi.

Madaniyatlararo kompetensiya: Rolli o‘yinlar va kundalik ma’lumotlari madaniyatlararo kompetensiyaning kuchayganligini ko‘rsatishi kutiladi. Tajriba guruhidagi talabalar ehtimoliy tushunmovchiliklarni hal qilishda ko‘proq empatiya va mahorat namoyish etadilar, shunchaki belgilangan qoidalar to‘plamini qo‘llash o‘rniga, hamkorlari bilan birgalikda ma’no yaratish uchun faol harakat qiladilar.

Muhokama

Faraz qilingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, VIP modeli an’anaviy pragmatika ta’limiga potensial muqobil variant taklif etadi. E’tiborni me’yoriy ko‘rsatmalardan tanqidiy o‘rganishga o‘tkazish orqali model EIL dunyosidagi muloqotning murakkabliklariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yondashadi. Ushbu yondashuvning asosiy afzalligi ingliz tilini o‘qitish madaniy jihatdan neytral bo‘lishi kerakligini taklif qiluvchi EIL tamoyillariga mos kelishidadir (McKay, 2018). Bu madaniyatni e’tiborsiz qoldirish degani emas; aksincha, EIL kontekstida pragmatik jihatdan malakali bo‘lish mintaqaviy va ijtimoiy pragmatik farqlardan xabardor bo‘lish va ularga sezgir bo‘lishni, shuningdek, L1 pragmatikasi ingliz tilidagi pragmatik tanlovlarga qanday ta’sir qilishini anglashni anglatadi.

VIP modeli talabalarga o‘zlarining asosli pragmatik tanlovlarini amalga oshirish uchun bilim va vositalarni taqdim etish orqali ularga imkoniyat yaratadi. Talabaning faolligi tushunchasi pragmatik kompetensiyani muhokama qilishda alohida ahamiyatga ega, chunki L1 sotsiopragmatik me’yorlar chuqur ildiz otgan (Kecskes, 2014). Maqsad talabalarni ma’lum bir me’yorni qabul qilishga majburlash emas, balki ularga strategik pozitsiyani egallashga imkon berishdir. Shu sababli, Kanada sharoitida muloqot qilayotgan talaba, agar u Kanada ingliz tili me’yoriga moslashishni xohlasa, "you’re welcome" iborasini ishlatishni tanlashi mumkin, ammo Britaniya ingliz tili me’yorini qo‘llaydigan standartlashtirilgan imtihon sharoitida "alright" deyishi mumkin. Pragmatik qo‘llanishlarni ongli ravishda qo‘llashning mohiyati ham shunda.

Bundan tashqari, ushbu pedagogik yondashuv bevosita madaniyatlararo so‘zlashuvchilarni tarbiyalash muammosini hal qiladi. U talabalarni o‘zlarining va boshqalarning madaniy taxminlarini tushunishga yo‘naltiradi va ularga madaniyatlararo pozitsiyani topishga imkon beradi. Talabalarning madaniyatlararo sezgirligini va lingvistik xilma-xillikni qadrlashini rivojlantirish orqali model turli pragmatik konvensiyalar natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy stereotiplash xavfini kamaytiradi.

Natijalar, shuningdek, ushbu sohada ko‘proq empirik tadqiqotlar o‘tkazish zarurligini ta’kidlaydi. Shnayder ta’kidlaganidek, ingliz tillari (Englishes) o‘rtasidagi pragmatik farqlarni o‘rganish "kam o‘rganilgan bo‘lsa-da, keng qamrovli ochiq maydon" hisoblanadi (Schneider, 2011). Makroijtimoiy pragmatik variatsiya bo‘yicha ko‘proq empirik pragmatik tadqiqotlar zarur. VIP modelining o‘zi sinf va auditoriyalarda amaliy tadqiqotlar uchun yetarli pedagogik va texnologik asosni taqdim etadi, bu yerda o‘qituvchilar va talabalar birgalikda o‘zlari duch kelgan ingliz tillarida muloqotning pragmatik tomonlarini o‘rganishlari mumkin.

Xulosa

Xulosa qilib aytganda, ushbu maqolada EIL talabalariga pragmatik kompetensiyani o‘rgatishda ingliz tili ta’limining globallashuvini va innovatsion pedagogik shart-shoroitlarini hisobga olgan holda, tubdan qayta yo‘naltirish zarurligi ta’kidlanadi. Pragmatik variatsiyaning empirik voqeligi, variatsion pragmatika va jahon ingliz tillari bo‘yicha tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yagona ona tili modellari eskirgan. Takomillashtirilgan Variatsion va Madaniyatlararo Pragmatika (VIP) modeli EIL pedagogikasi uchun tizimli va innovatsion usulni taklif etadi. Faol ma’lumotlarni to‘plash, texnologiya bilan boyitilgan korpus tahlili va tuzilgan metapragmatik refleksiyani birlashtirgan holda, mazkur model talabalarga muloqotda pragmatik xilma-xillikni kuzatish, tahlil qilish va boshqarishni o‘rgatadi. Pirovard natijada, ta’lim maqsadi nafaqat pragmatik jihatdan yetuk, balki madaniyatlararo sezgir, tanqidiy fikrlaydigan va tobora o‘zaro bog‘lanib borayotgan dunyomizda ingliz tilidan haqiqiy o‘zini ifoda etish va muvaffaqiyatli muloqot vositasi sifatida foydalanish qobiliyatiga ega bo‘lgan til sohiblarini va mutaxassislarni shakllantirishdan iborat.