Kirish

Antiutopik adabiyot XX asrning eng ta’sirli adabiy yoʻnalishlaridan biri sifatida, texnologik taraqqiyot va ijtimoiy oʻzgarishlar oqibatida inson tafakkuriga koʻrsatiladigan ta'sirni badiiy tahlil qilishning muhim vositasiga aylandi. Mazkur adabiy yo'nalish faqatgina siyosiy tizimlar tanqidi emas, balki tafakkur ustidan nazorat oʻrnatish mexanizmlarini ham chuqur tadqiq etadi. Adabiyotshunos olim N. Xudoyberganov ta’kidlaganidek, “Antiutopiya – bu nafaqat ijtimoiy tuzumning tanqidi, balki inson tafakkuri va qalbi erkinligiga tahdid soluvchi har qanday tizimning fosh etilishidir” (Xudoyberganov, 2022).

Zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan bogʻliq yangi nazorat shakllari va ruhiy yakkalanishning yangi koʻrinishlari paydo boʻlmoqda. Ushbu maqolaning dolzarbligi – antiutopik adabiyotdagi tafakkur nazorati mexanizmlarining zamonaviy jamiyatdagi aktuallashuvini oʻrganish, texnotsivilizatsiya tanqidining adabiy talqinini tadqiq etish va ularning psixologik aspektlarini tahlil qilish zaruratidan kelib chiqadi.

Tadqiqotning maqsadi – antiutopik adabiyotda aks ettirilgan tafakkur ustidan nazorat mexanizmlari, ularning psixologik ta'sirlari hamda zamonaviy jamiyatdagi ahamiyatini kompleks tahlil qilishdan iborat.

Adabiyotlar tahlili va metodologiya

Antiutopik adabiyot tadqiqotchilaridan M. Kvapil (2018) ta’kidlaganidek, “Antiutopik asarlarda tasvir etilgan tafakkur nazorati gʻoyasi XX asr boshlarida vujudga kelgan siyosiy mafkuraviy nazorat tizimlariga qarshi reaksiya sifatida paydo boʻlgan”. Xuddi shunday nuqtai nazarni F. Jameson (2005) ham ilgari surib, “Antiutopik adabiyot – totalitar tizimlarning asl mohiyatini fosh etadigan noyob badiiy vosita” ekanligini qayd etgan.

Antiutopik adabiyotning eng yorqin namunalaridan biri – Jorj Orwellning “1984” romani hisoblanadi. Romanda tasvirlangan “fikriy jinoyat” (thoughtcrime) tushunchasi fikrlash erkinligi ustidan oʻrnatilgan nazoratning eng keskin koʻrinishi sifatida baholanadi. Oʻzbek adabiyotshunosligida S. Meli shu asarni tahlil qilar ekan, “Yangilik (Newspeak) tili orqali ongni boshqarish va cheklash – Orwellning eng dahshatli bashoratidir” deb ta’kidlaydi (Meli, 2021). Romanda ta’kidlanganidek, til fikrlash vositasi bo'lgani uchun, tilni nazorat qilish orqali tafakkurni ham nazorat qilish mumkin.

Oldos Haksli oʻzining “Goʻzal yangi dunyo” (Brave New World) romanida esa boshqacha yondashuv taklif etadi. Mazkur asarda tafakkur ustidan nazorat majburlov orqali emas, balki rohatbaxsh stimullar, koʻngil ochish vositalari va sun’iy qoniqish tuygʻusi orqali amalga oshiriladi. Bu haqda adabiyotshunos Q. Yoʻldoshev: “Hakslining antiutopiyasida kishilar oʻz qulliklarini sevib qoladilar, axborot va koʻngil ochar vositalar ularning tanqidiy fikrlash qobiliyatini yoʻq qiladi” deb yozadi (Yoʻldoshev, 2020).

Yevgeniy Zamyatinning “Biz” romani ham tafakkur ustidan nazorat mexanizmlarini koʻrsatuvchi muhim asar hisoblanadi. R. Qosimov ta’kidlaganidek, “Zamyatin asaridagi shaffof devorlar va Xayrli Qo'riqchi obrazi zamonaviy kuzatuv tizimlarining badiiy bashoratidir” (Qosimov, 2022).

Tadqiqotda qiyosiy-tipologik, tarixiy-genetik va psixoanalitik tahlil metodlaridan foydalanilgan. Asarlarning lingvopsixologik aspektlari tahlili orqali til, tafakkur va nazorat mexanizmlari oʻrtasidagi munosabatlar ochib berilgan.

Tafakkur nazorati mexanizmlari: Nazariy asoslar

Zamonaviy tadqiqotchilar antiutopik asarlardagi tafakkur nazorati mexanizmlarini ko’proq psixologik aspektdan tadqiq etmoqdalar. Jumladan, S. Bauman (2019) “Tafakkur nazorati kontseptsiyasi – bu nafaqat tashqi siyosiy nazorat, balki ichki psixologik mexanizmlarning ham namoyon bo'lishidir” deb ta’kidlaydi.

1. Lisoniy nazorat

Orwellning “Yangilik tili” kontseptsiyasi fikrlash imkoniyatlarini cheklash uchun tilni qayta tuzish gʻoyasiga asoslangan. Til va fikrlash oʻrtasidagi aloqani oʻrganuvchi olim M. Irisqulov bu haqda: “Til nafaqat kommunikatsiya vositasi, balki idrok va tafakkur shakllantiruvchi mexanizmdir. Shu bois, til ustidan nazorat - bu bevosita ong ustidan nazoratdir”, deya ta’kidlaydi (Irisqulov, 2021).

1. Chomsky (2017) oʻzining “Til va tafakkur” asarida til ustidan nazorat mexanizmlarini chuqur tahlil qilib, quyidagi xulosaga keladi: “Til tizimini nazorat qilish orqali, fikrlash imkoniyatlari chegaralari ham belgilanadi. Til orqali ma’lum tushunchalar doirasini cheklash yoki qisman oʻzgartirish – bu fikrlash jarayoniga toʻgʻridan-toʻgʻri ta’sir koʻrsatishdir”.

Antiutopik asarlarda tasvirlangan lisoniy nazorat tizimlari zamonaviy psixolingvistika sohasidagi tadqiqotlar bilan ham bog'liqdir.                S. Raymond (2020) taʻkidlaganidek, “Orwellning “Yangilik tili” kontseptsiyasi – zamonaviy psixolingvistikaning asosiy gʻoyalarini, ya’ni til orqali fikrlash jarayoniga ta’sir koʻrsatish imkoniyatlarini badiiy ifodalashdir”.

2. Texnologik nazorat

Zamonaviy axborot texnologiyalari asosida tafakkurni nazorat qilish usullari koʻplab antiutopik asarlarda uchraydi. P. Qodirov ta’kidlaganidek, “Antiutopik adabiyotda tasvirlangan elektron kuzatuv tizimlari bugungi kunda real hayotda mavjud boʻlib, ular nafaqat xatti-harakatlarni, balki fikrlash yoʻnalishlarini ham aniqlay olish imkoniyatiga ega” (Qodirov, 2022).

1. Floridi (2021) oʻzining “Raqamli etika” asarida texnologik nazorat mexanizmlarini quyidagicha tavsiflaydi: “Zamonaviy algoritmik tizimlar insoning nafaqat harakatlarini, balki fikrlash yoʻnalishlarini ham bashorat qilish imkoniyatiga ega. Bu – antiutopik adabiyotda tasvirlangan tafakkur nazoratchilari koʻtarilgan yangi bosqichdir”.
2. Greenfield (2018) oʻzining “Radical Technologies” kitobida texnologik nazorat mexanizmlarining zamonaviy koʻrinishlari haqida yozib: “Bugungi kunda big data va sun’iy intellekt tizimlari orqali fikrlash jarayonlarini prognozlashtirishning yangi shakllari paydo boʻlmoqda. Bu mexanizmlar – antiutopik adabiyotda tasvirlangan tafakkur nazorati mexanizmlaridan ham takomillashgandir” degan xulosaga keladi.
3. Ijtimoiy-psixologik nazorat
4. Qurbonov oʻz tadqiqotlarida: “Antiutopik asarlarda tasvir etilgan ijtimoiy nazorat mexanizmlari - bu jamoaviy tajribalar, ijtimoiy rejalashtirilgan fikrlash modellari va hissiy reaksiyalarni shakllantirish usullaridir. Ommaviy axborot vositalari, ta’lim tizimi va madaniy institutlar orqali individ tafakkurini shakllantirish – bu mexanizmlarning asosiy usuli hisoblanadi”, deb yozadi (Qurbonov, 2023).
5. Bauman (2016) “Modernity and Holocaust” kitobida ijtimoiy-psixologik nazorat mexanizmlari haqida: “Zamonaviy jamiyatlarda ijtimoiy nazorat mexanizmlari shunday noziklik bilan ishlaydi-ki, koʻpincha individ oʻzi nazorat ostida ekanligini sezmaydi ham. Bu – antiutopik adabiyotda tasvirlangan ochiq nazoratdan ham xavfliroqdir” deb ta'kidlaydi.

Ruhiy yakkalanish fenomeni

Antiutopik adabiyotda ruhiy yakkalanish fenomeni alohida ahamiyatga ega. V. Nasimov ta’kidlaganidek, “Yakkalanish – bu nafaqat jismoniy, balki avvalo ruhiy holat boʻlib, u shaxsning ijtimoiy aloqalaridan, oʻz-oʻzidan va hayotning ma’nosidan begonalashishi natijasida yuzaga keladiʻ (Nasimov, 2021).

1. Fromm (1941) oʻzining “Escape from Freedom” asarida ruhiy yakkalanish fenomenini chuqur tahlil qilib, quyidagi xulosaga keladi: “Yakkalanish – bu zamonaviy jamiyatning asosiy psixologik muammosidir. Individ toʻla erkinlik va oʻz-oʻzini anglash imkoniyati berilgan sharoitda, aksariyat hollarda oʻz erkinligidan voz kechib, ommaga qoʻshilishni afzal koʻradi”.
2. Ijtimoiy yakkalanish

Orwellning “1984” romanida Winston Smith obrazi ijtimoiy yakkalanishning klassik misolidir. U oʻz fikrlarini hech kim bilan boʻlisha olmaydi. Z. Berdimuratova bu holatni quyidagicha tahlil qiladi: “Orwellning qahramoni hayotning har bir lahzasida “Katta Birodar”ning kuzatuvida boʻlsa-da, chuqur yolgʻizlikka mahkum etilgan. Bu paradoksal holat – zamonaviy kuzatuv jamiyatining eng muhim xarakteristikasini aks ettiradi” (Berdimuratova, 2020).

Sosiololog D. Riesman (1950) oʻzining “The Lonely Crowd” asarida ijtimoiy yakkalanishning zamonaviy shakllarini tahlil qilib: “Zamonaviy jamiyat odamlarni bir-biriga bog'lab tursa-da, haqiqiy ijtimoiy aloqalar tobora zaiflashib bormoqda. Buning natijasida “olomon ichidagi yolgʻizlik” fenomeni yuzaga keladi – bu antiutopik adabiyotning asosiy bashoratlaridan biridir” deb ta’kidlaydi.

2. Intellektual yakkalanish

Antiutopik asarlarda tasvirlangan jamiyatlarda intellektual yakkalanish – bu shaxsning oʻz fikrlarini erkin ifoda eta olmaslik holatidan kelib chiqadi. X. Umarov ta’kidlaganidek, “Intellektual yakkalanish – tashqi muhitning fikrlash imkoniyatlarini cheklashi va ratsional fikrlash fobiyasini uyg'otishi natijasida paydo boʻladi” (Umarov, 2022).

1. Postman (1985) oʻzining “Amusing Ourselves to Death” asarida intellektual yakkalanishning zamonaviy shakllarini tahlil qilib: “Zamonaviy axborot maydonida intellektual yakkalanish – bu individning kognitiv qobiliyatlarini toʻliq namoyon eta olmaslik holatidan kelib chiqadi. Axborot oqimining koʻpligi va sifatsizligi natijasida tanqidiy fikrlash yoʻqolib, intellektual begonalashuv yuzaga keladi” deb yozadi.
2. Emotsional yakkalanish

Hakslining “Goʻzal yangi dunyo” romanida tasvirlangan jamiyatda hissiyotlarni farmakologik vositalar orqali boshqarish tizimi oʻrnatilgan. Adabiyotshunos G. Hamidova bu holatni quyidagicha ta’riflaydi: “Emotsional yakkalanish – bu hissiy tajribalarning sun’iylashuvi va haqiqiy emotsional aloqalarning yoʻqolishi natijasida yuzaga keladi. Bu holat zamonaviy jamiyatda hissiyotlarni raqamlashtirishga urinishlar orqali namoyon boʻlmoqda” (Hamidova, 2023).

Psixiatr B. van der Kolk (2014) oʻzining “The Body Keeps the Score” asarida emotsional yakkalanish haqida: “Emotsional aloqalarning yoʻqolishi – bu nafaqat ruhiy, balki jismoniy sogʻliqqa ham ta’sir koʻrsatadigan muhim omildir. Antiutopik adabiyotda tasvirlangan emotsional yakkalanish zamonaviy jamiyatning dolzarb muammolaridan biriga aylanmoqda” deb ta’kidlaydi.

Zamonaviy jamiyatda antiutopik bashoratlarning namoyon bo'lishi

1. Karimovning ta’kidlashicha, “Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlar, “katta ma’lumotlar” (big data) va sun’iy intellekt tizimlari orqali fikrlash jarayonlarini bashorat qilish va boshqarish imkoniyatlari antiutopik adabiyotda tasvirlangan texnologiyalardan ham ilgarilab ketdi” (Karimov, 2024).
2. Harari (2018) oʻzining “21 Lessons for the 21st Century” kitobida zamonaviy nazorat tizimlari haqida: “Katta ma’lumotlar algoritmlari sizni oʻzingizdan ham yaxshiroq biladigan dunyoda, yakka shaxs erkinligi tushunchasi ham oʻz ma’nosini yoʻqotmoqda. Bu – antiutopik adabiyot bashorat qilgan tafakkur nazoratining yangi shaklidir” deb yozadi.

Zamonaviy psixolog N. Rahimova esa: “Ajablananarli tomoni shundaki, zamonaviy raqamli texnologiyalar nafaqat bizning                xatti-harakatlarimizni, balki fikrlash yoʻnalishlarimizni ham aniqlay oladi. Algoritm tizimlarining bizning qiziqishlarimiz va ehtiyojlarimizni aniq bashorat qila olish qobiliyati – antiutopik romanlarda tasvirlangan fikr nazoratidan kam farq qilmaydi”, deb yozadi (Rahimova, 2023).

1. Yusupov oʻz tadqiqotida: ʻZamonaviy raqamli yakkalanish – bu paradoksal holatdir. Texnologik vositalar bizni bogʻlab tursa-da, haqiqiy insoniy munosabatlardan uzoqlashtirib bormoqda”, degan xulosaga keladi (Yusupov, 2023).
2. Zuboff (2019) oʻzining “The Age of Surveillance Capitalism” asarida: “Zamonaviy nazorat kapitalizmida shaxsiy ma’lumotlar tijoratlashtirilib, tafakkur jarayonlarini boshqarish uchun foydalanilmoqda. Bu – Orwell va Haksli bashorat qilgan tafakkur nazoratining yanada mukammalroq shaklidir” deb ta’kidlaydi.

Oʻzbek antiutopik adabiyotida tafakkur nazorati talqini

Zamonaviy oʻzbek adabiyotida ham antiutopik tendentsiyalar koʻzga tashlanadi.               A. Dilmurodning “Odam boʻlish qiyin” romanida ham zamonaviy jamiyatda tafakkur nazorati va ruhiy yakkalanish mavzusi ko'tarilgan. Adabiyotshunos P. Qodirov               asarni tahlil qila turib: “Romanda tasvirlangan voqealar zamirida inson shaxsiyatining yoʻqolishi va ommaviy tafakkur nazoratining fojiali oqibatlari yotadi” deb yozadi (Qodirov, 2022).

1. Muxtorning “Mingbir qiyofa” romanida ham antiutopik motivlar koʻzga tashlanadi. Adabiyotshunos L. Qayumov asarni tahlil qilar ekan: “Romanda tasvirlangan virtual dunyo – bu nafaqat insonning jismoniy, balki uning intellektual va ruhiy erkinligiga ham solingan kishanlarga ishora qiladi” deb ta’kidlaydi (Qayumov, 2021).

Tafakkur nazorati va ruhiy yakkalanishning psixologik oqibatlari

Zamonaviy psixologlar antiutopik adabiyotda tasvirlangan tafakkur nazorati va ruhiy yakkalanish oqibatlarini real hayotdagi psixologik holatlar bilan taqqoslashmoqda. D. Yusupov (2023) ta’kidlaganidek: “Tafakkur nazorati va ruhiy yakkalanish – bu nafaqat badiiy metafora, balki zamonaviy psixologiyaning oʻrganish ob’ektidir. Bu holatlar depressiya, xavotir, psixosomatik kasalliklar va identifikatsiya inqiroziga olib kelishi mumkin”.

1. Mahmudov o'zining “Zamonaviy psixopatologiya” asarida: “Antiutopik adabiyotda tasvirlangan ruhiy yakkalanish va tafakkur nazorati oqibatida yuzaga keladigan psixologik holatlar – zamonaviy jamiyatda keng tarqalgan psixopatologik sindromlar bilan toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliqdir” deb yozadi (Mahmudov, 2022).
2. Aliqulov esa oʻzining neyropsixologik tadqiqotlarida: “Tafakkur nazorati va ruhiy yakkalanish – bu nafaqat psixologik, balki neyrofiziologik jarayonlarga ham ta’sir koʻrsatadi. Bu holatlar miyaning limbik tizimi va prefrontal poʻstlogʻi faoliyati oʻzgarishiga olib kelishi mumkin” deb ta’kidlaydi (Aliqulov, 2023).

Nazorat va yakkalanishga qarshi strategiyalar

Antiutopik adabiyotda tafakkur nazorati va ruhiy yakkalanishga qarshi kurashning turli strategiyalari ham tasvir etilgan. Jumladan, Orwellning “1984” romanida Winston Smith kundalik yozish orqali oʻz ongini saqlab qolishga harakat qiladi. Haksli romanida esa “yovvoyi rezervatsiya” aholisi sun’iy qoniqish vositalaridan voz kechib, haqiqiy his-tuygʻularni saqlab qoladi.

Zamonaviy psixolog R. Ergashev bu haqda: “Tafakkur nazorati va ruhiy yakkalanishga qarshi kurashning eng muhim vositasi – bu tanqidiy fikrlashni saqlab qolish va haqiqiy insoniy munosabatlarni rivojlantirishdir” deb yozadi (Ergashev, 2022).

Adabiyotshunos N. Karimova esa: “Antiutopik adabiyot bizga nafaqat tafakkur nazorati va ruhiy yakkalanish tahlikalarini koʻrsatadi, balki ularga qarshi kurashning strategiyalarini ham taklif etadi. Bu strategiyalar orasida eng muhimi – oʻz-oʻzini anglash va individual ongni saqlab qolishdir” deb ta’kidlaydi (Karimova, 2023).

Xulosa

Antiutopik adabiyotda tasvirlangan tafakkur ustidan nazorat mexanizmlari va ruhiy yakkalanish konsepsiyalari zamonaviy jamiyatning muhim ijtimoiy-psixologik muammolarini anglashga yordam beradi. Bu adabiy asarlarning asosiy qimmati – texnologik taraqqiyot va ijtimoiy nazorat tizimlarining insonga koʻrsatadigan ta’sirini tanqidiy tahlil qilishdadir.

Oʻzbek olimi A. Zohidov ta’kidlaganidek, “Antiutopik adabiyot bizga nafaqat kelajak xavflarini, balki bugungi kunimizda yashiringan tendentsiyalarni ham ko'ra bilish imkoniyatini beradi. Bu janr til, tafakkur va texnologiya o'rtasidagi aloqalarni tushunishda muhim manba bo'lib xizmat qiladi” (Zohidov, 2024).

Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi va axborot jamiyatining shakllanishi sharoitida antiutopik adabiyot bizga insonning erkin tafakkur qobiliyatini saqlab qolish va ruhiy yakkalanishni engib oʻtish yoʻllarini izlashga undaydi. Bu, oʻz navbatida, til va tafakkur oʻrtasidagi munosabatlarni yanada chuqurroq oʻrganish hamda zamonaviy jamiyatda yuzaga kelayotgan lingvopsixologik hodisalarni tahlil qilishni taqozo etadi.