Kirish

Lyuiz Erdrikning “The Plague of Doves” romani badiiy shakl va tuzilma jihatidan yozuvchining eng murakkab asarlaridan biridir. U 20-asr oxiri va 21-asr boshidagi Amerika adabiyotida shakllangan yangi estetik yo‘nalish – ko‘p ovozli (polifonik) narrativ an’anasini o‘ziga xos tarzda davom ettiradi. Roman voqealari Shimoliy Dakotadagi kichik bir shaharchada kechadi, ammo hikoya yagona markazdan emas, balki turli hikoyachilarning bir-biriga ulanib ketgan ovozlari orqali yetkaziladi. Erdrich shu tariqa o‘quvchini yagona nuqtai nazarga emas, balki ko‘p fikrli, ko‘p haqiqatli muloqot maydoniga olib kiradi. Asarda bir-biridan mustaqil, lekin bir-biriga eshitilib turadigan ovozlar tizimi mavjud. Evelina Harp, Mooshum, Judge Antone Bazil Coutts va Cordelia Lochren kabi hikoyachilar o‘z dunyoqarashini ifodalaydi, o‘z tiliga, hissiyotiga va dunyoni idrok etish uslubiga ega. Shu jihatdan roman Mixail Baxtinning “polifoniya” haqidagi nazariyasi bilan to‘liq uyg‘unlashadi. Muallif har bir hikoyachining ovozini o‘zicha mustaqil ong sifatida tasvirlaydi, ularning hech biri boshqa ovozlar ustidan hukmron emas.

Lyuiz Erdrik romanida polifoniya nafaqat shakliy, balki estetik zarurat sifatida yuzaga chiqadi. Ko‘p ovozli tuzilma inson ongining murakkabligini, xotira va idrokning ko‘p qirraliligini ifodalash uchun xizmat qiladi. Shu sababli, “The Plague of Doves” zamonaviy Amerika adabiyotida ko‘p ovozli hikoya tuzilmasining eng yuksak namunalaridan biri sifatida baholanadi.

Metodologiya

Konni A. Jekobs (Connie A. Jacobs) va Nensi J. Peterson (Nancy J. Peterson)  muharriligidagi “Louise Erdrich’s Justice Trilogy: Cultural and Critical Contexts” nomli kitobda adabiyotshunoslar L. Erdrikning uchta romani – “The Plague of Doves” (2008), “The Round House” (2012) va “LaRose” (2016) asarlarini tahlil qilib, muallif adolat, travma, oila va qarindoshlik, hikoya tuzilmasi va munosabatlar kabi mavzularni qanday yondashuvda ko‘rsatganini yoritishadi.

Mazkur maqolada tahlil adabiy-nazariy asoslarda olib borilgan bo‘lib, u Mixail Baxtinning polifoniya nazariyasiga tayanadi. Baxtinning fikricha, polifonik asar – bu bir nechta mustaqil onglarning badiiy muloqoti. Har bir ovoz muallif fikriga bo‘ysunmaydi, balki o‘z haqiqat doirasida yashaydi. Shunday qilib, roman ichida muallif emas, balki hikoyachilar bir-birlari bilan suhbatda bo‘ladi.

Lyuiz Erdrik bu nazariy asosni zamonaviy narrativ shakl orqali amalga oshiradi. Tahlil davomida quyidagi tamoyillar e’tiborga olindi:

• birinchidan, har bir hikoyachining nutq ohangi, sintaktik tuzilishi va semantik uslubi o‘ziga xos mustaqil estetik birlik sifatida tahlil qilindi;
• ikkinchidan, ovozlar o‘rtasidagi kontrast va muloqot nuqtalari aniqlanib, ularning umumiy matn tuzilmasiga ta’siri ko‘rsatildi.

Tahlilda shuningdek narrativ fokalizatsiya (voqealarning turli nigohdan ifodalanishi) va vaqtning ko‘p qatlamli tashkiloti (xotira, rivoyat va hozirgi zamon o‘rtasidagi dinamik aloqalar) kabi metodlar qo‘llanildi. Shu bilan birga, polifoniyaning muhim belgisi bo‘lgan “ichki ovoz” (internal voice) ham tahlil qilindi – bu yerda har bir hikoyachi nafaqat boshqalar bilan, balki o‘z ichki ovozi bilan ham dialogda bo‘ladi.

Natijalar

Lyuiza Erdrikning “The Plague of Doves” romanining markaziy badiiy xususiyati – bu ko‘p ovozli (polifonik) tuzilma va har bir hikoyachining mustaqil ong sifatida mavjudligidir. Roman yagona markazdan emas, balki bir-biridan farqli, ammo ichki aloqada yashovchi bir nechta hikoyachilarning ovozlari orqali quriladi. Ushbu ovozlarning mustaqilligi, ular o‘rtasidagi ritmik kontrast va semantik o‘ziga xoslik asarni monologik emas, balki dialogik romanga aylantiradi.

Evelina Harp hikoyasi ichki refleksiya va o‘zlikni anglashning lirizm bilan sug‘orilgan shaklidir. U o‘zini va atrofidagi voqealarni hissiyotlar filtri orqali ko‘radi. Uning hikoyasi shaxsiy xotira bilan to‘yingan va bu xotira butun roman davomida harakatga sababchi kuch bo‘lib xizmat qiladi. Evelina o‘z ichki dunyosini quyidagicha ifodalaydi: “When I was a child, I believed that the world was stitched together by stories. If we stopped telling them, the seams would come apart.” (The Plague of Doves, 42). Bu parcha Evelina ovozining lirizmini ochib beradi: u hikoyani nafaqat o‘tmishning ifodasi, balki mavjudlikning o‘zi sifatida talqin etadi. Evelina uchun so‘z – bu hayotiy ip, uni uzish demak, dunyoning parchalanishini anglatadi. Shunday qilib, Evelina ovozida hikoya qilish va yashash bir butun jarayon sifatida mavjud. U Erdrichning polifonik matnida introspektiv va poetik ohangni yaratadi (Ganiyeva, 2024).

Mooshum esa butunlay boshqa ovozdir. U og‘zaki an’anani, afsonaviy xotirani va jamoaviy ongni o‘zida mujassamlashtiradi. Uning hikoyalari o‘tmish bilan hozirgi zamon o‘rtasida erkin harakatlanadi, u voqealarni mantiqiy ketma-ketlikda emas, og‘zaki hikoyachilik ritmida so‘zlaydi. U shunday deydi: “Stories never end. They twist back on themselves, like snakes biting their tails.” (The Plague of Doves, 117). Bu satrlar og‘zaki hikoyachilik tabiati – tsiklik vaqt va cheksiz hikoya oqimini aks ettiradi. Mooshum ovozida tarix va afsona o‘rtasidagi chegaralar yo‘qoladi; u “og‘zaki madaniyat”ning romandagi ramzidir. Erdrik shu orqali yozma va og‘zaki madaniyat o‘rtasida estetik ziddiyat yaratadi. Evelina o‘zini ifoda etuvchi ichki monolog orqali, Mooshum esa xalq xotirasining kollektiv hikoyalari orqali gapiradi.

Mooshum hikoyalari, ayniqsa, “The Plague of Doves” nomini olgan epizodda chuqur ramziy ma’no kasb etadi. U shunday deydi: “We thought the plague was only the doves falling from the sky. But it was us – our silence, our forgetting.” (The Plague of Doves, 128). Bu yerda “doves” (kabutarlar) – tinchlik va begunohlik ramzi bo‘lish bilan birga, jamoaviy ayb va unutish timsolidir. Mooshum ovozida “unutish” – jamiyatning ma’naviy kasalligidir. Shu tarzda u polifonik tuzilmada axloqiy va tarixiy xotira ovozi sifatida chiqadi.

Judge Couttsning hikoyasi strukturaviy barqarorlikni, mantiqiy tartibni anglatadi. Uning tili hujjatli, sintaktik jihatdan qat’iy va nazoratli. U haqiqatni tizimlashtirishga           urinadi, biroq Erdrich bu urinishni har safar muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Coutts shunday yozadi: “The law, as I’ve learned, is never blind. It only pretends to be, so it doesn’t have to see what it refuses to understand.” (The Plague of Doves, 196). Bu parcha uning ovozidagi kinoyaviy o‘zini anglashni ko‘rsatadi. U qonun va adolat o‘rtasidagi ziddiyatni tan oladi. Shu tariqa, Coutts ovozi roman polifoniyasida ratsional fikrning cheklanganligini ochib beradi. Agar Mooshum og‘zaki madaniyatning hikoyachisi bo‘lsa, Coutts yozma madaniyatning “huquqiy diskurs”ini ifodalaydi. Ularning o‘zaro mavjudligi roman ichida madaniyatlararo muloqotni vujudga keltiradi.

 Cordelia Lochren – boshqa hikoyachilarning ovozlarini “eshituvchi” va ularni o‘z xotirasida qayta tiklovchi hikoyachidir. U roman strukturasini birlashtiruvchi, lekin markazga chiqmaydigan ovozdir. U o‘z rolini quyidagicha anglatadi: “I remember them all – their voices overlap in my mind, sometimes I can’t tell whose story I’m telling.” (The Plague of Doves, 254). Bu parcha Cordelia obrazini xotira ichidagi xotira sifatida tasvirlaydi. U roman ichidagi barcha ovozlarning aks-sadosi bo‘lib xizmat qiladi. Shu jihatdan, Cordelia meta-hikoyachilik funksiyasini bajaradi: u nafaqat hikoya qiladi, balki hikoyaning o‘zini eslaydi. Erdrich bu orqali polifonik simfoniyaning yakuniy akkordini yaratadi.

Roman davomida ovozlarning bu xilma-xilligi tayyor haqiqatni emas, haqiqatni izlash jarayonini ifodalaydi. Evelina – o‘zlikni izlaydi, Mooshum – tarixni eslaydi, Coutts – tartib o‘rnatishga harakat qiladi, Cordelia esa – ularning barchasini eshitadi. Haqiqat bu ovozlarning kesishgan nuqtasida tug‘iladi (Coltelli, 1990).

Lyuiza Erdrik o‘quvchini voqeani “bilish” emas, balki tinglash orqali tushunishga chorlaydi. Shu jihatdan roman nafaqat hikoya, balki badiiy muloqot maydonidir. Til xilma-xilligi ovozlarning mustaqilligini mustahkamlaydi. Har bir ovoz o‘z tili, ritmi, metaforasi bilan yashaydi. “All our stories, when placed side by side, make the shape of a circle – no center, no end.” (The Plague of Doves, 300). Bu parcha Lyuiza Erdrikning butun badiiy falsafasini jamlaydi: markaz yo‘q, yakun yo‘q, lekin ovozlar birgalikda ma’no yaratadi.

Lyuiz Erdrikning “The Plague of Doves” romanida har bir ovoz o‘z dunyoqarashi va haqiqatini yaratadi, biroq bu haqiqatlar bir-biri bilan ziddiyatda emas – ular birgalikda mavjud bo‘ladi. Erdrich shu tarzda monologik hikoyadan dialogik matnga o‘tadi. Mikhail Baxtinning so‘zlari bilan aytganda, “polifonik asar – bu muallifning o‘z ovozini chetga surib, onglar o‘rtasidagi muloqotga imkon beradigan tuzilma”dir. Evelina Harpning hikoyasi bu muloqotning eng ichki qatlamini ifodalaydi. U o‘zini anglash jarayonini quyidagi so‘zlar bilan tasvirlaydi: “Sometimes I think I can hear the old stories humming under everything, like the sound of a hive behind the walls.” (The Plague of Doves, 56). Bu parcha Evelina nutqining poetik introspeksiyasini ochadi. U hikoyani tashqi voqelik sifatida emas, balki ichki xotira qatlamlari sifatida eshitadi. “Humming” (g‘uvillash) metaforasi – bu o‘tgan avlodlar hikoyasining hozirgi hayotda yashab turishini ifodalaydi. Evelina ovozi shu tariqa ichki ong bilan tashqi tarix orasidagi o‘tish nuqtasiga aylanadi.

Mooshum esa bu “g‘uvillayotgan hikoyalar”ni ovozli shaklga keltiradi. Uning rivoyatlari o‘tmishdagi adolatsizlik va ommaviy xotiraning yo‘qolishini aks ettiradi: “They hanged the wrong men, and the town learned to keep quiet. That silence is the oldest ghost in Pluto.” (The Plague of Doves, 132). Bu parcha roman polifoniyasining axloqiy markazini ochib beradi. Mooshum ovozi – jimlikni buzuvchi ovozdir; u tarixiy adolatsizlikni eslash orqali jamiyat xotirasini uyg‘otadi. Shunday qilib, Erdrichning polifoniyasi shaxsiy emas, balki axloqiy eshituv maydoni sifatida shakllanadi.

Judge Coutts bu hikoyalarga boshqa qutbdan qaraydi. U adolatni tizim orqali izlaydi, ammo shu tizimning o‘zi insoniy haqiqatga befarq ekanini tan oladi: “Justice, I once believed, was a clean line. But the older I get, the more I see it’s only a web – tangled, fragile, and full of broken strands.” (The Plague of Doves, 210). Bu parcha uning ratsional ovozidagi shubha va insoniylikning uyg‘onishini bildiradi. Coutts ovozi roman ichida “institutsional” fikrni ifodalaydi, biroq Erdrich uni ham tanqidiy qarashga majbur etadi. U o‘zining qonun tiliga bo‘lgan ishonchini yo‘qotadi va insoniy tovushlarga quloq solishni o‘rganadi.

Cordelia Lochren esa bu barcha ovozlarni birlashtiruvchi, ammo ularga ustun bo‘lmagan “eshituvchi ong”dir. U o‘zini shunday tasvirlaydi: “I don’t tell the stories anymore; they tell me. I just write down what remains after they pass through me.” (The Plague of Doves, 267) Bu parcha meta-narrativ refleksiyaning namunasi bo‘lib, hikoyaning o‘zi endi inson tomonidan boshqarilmasligini, balki ovozlarning o‘zaro oqimi orqali shakllanishini ko‘rsatadi. Cordelia ovozi roman ichidagi “ichki muallif”ni ifodalaydi – u hikoyani yaratuvchi emas, balki hikoyaning jarayonida yashovchi subyektdir (Sadullaev, 2023).

Lyuiz Erdrik ana shu turli ovozlarni o‘zaro bog‘lab, musiqiy kontrapunkt prinsipini qo‘llaydi. Har bir ovoz alohida ritmda so‘zlaydi, ammo birgalikda ular simfonik uyg‘unlik hosil qiladi. U buni quyidagi so‘zlar orqali badiiylashtiradi: “Each voice in this town is a string on the same old fiddle – some broken, some taut, but all still humming.” (The Plague of Doves, 314). Bu tasvir roman tuzilmasining musiqiy mohiyatini ifodalaydi: ovozlar bir-biridan mustaqil, lekin ular birgalikda insoniyat xotirasining umumiy “ohangi”ni yaratadi.

“The Plague of Doves” polifonik roman sifatida o‘quvchini tayyor haqiqatga emas, balki haqiqatni tinglashga chorlaydi. Har bir hikoyachi o‘z ovozini himoya qilgan holda, boshqalarning ovozini ham eshitadi – bu esa adabiyotdagi eng yuqori darajadagi insoniylik ifodasidir.

Xulosa

Lyuiza Erdrikning “The Plague of Doves” romani zamonaviy adabiyotda polifonik narrativ texnikaning eng yuksak badiiy ifodalaridan biri sifatida ajralib turadi. Asarda bir nechta hikoyachilar – Evelina Harp, Mooshum, Judge Coutts va Cordelia Lochren – har biri o‘z dunyoqarashi, tili, ritmi va idrok uslubi bilan mustaqil estetik birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Muallif bu ovozlarni yagona markaz atrofida birlashtirmaydi; aksincha, ularning mustaqilligini saqlab qolgan holda, ular o‘rtasidagi muloqotni tabiiy jarayon sifatida tasvirlaydi. Shu tarzda roman muallifning nazoratidan xoli bo‘lgan, inson tafakkurining dialogik, ochiq va ko‘p qirrali modeliga aylanadi.

Lyuz Erdrikning polifoniyasi asarning ichki falsafasini belgilaydi: bu yerda haqiqat yakka emas, balki ovozlar o‘rtasidagi to‘qnashuv, muloqot va uyg‘unlik jarayonida tug‘iladi. Har bir hikoyachi o‘z haqiqatini ifodalaydi, biroq u boshqalarning haqiqatini inkor etmaydi. Shu sababli roman o‘quvchini tayyor xulosaga emas, fikrlash, eshitish va anglash jarayoniga chorlaydi. Bu jarayonning o‘zi san’atga, insoniylikka va xotiraga tenglashtiriladi. Muallif har bir ovoz orqali inson ruhining turli qatlamlarini ochib beradi: Evelina orqali – ichki izlanish va o‘zlikni anglash; Mooshum orqali – og‘zaki madaniyat va tarixiy xotira; Coutts orqali – huquqiy ong va axloqiy ziddiyat; Cordelia orqali esa – eshitish va birlashtirish qobiliyati. Ularning har biri inson mavjudligining ma’lum bir jihatini yoritadi               va shu bilan birgalikda ko‘p ovozli ruhiy simfoniyani hosil qiladi. Natijada “The Plague of Doves” oddiy roman emas, balki inson ongining musiqiy manzarasi, xotira, tarix va ruhiy iztiroblar o‘rtasidagi badiiy muloqotdir.

Lyuiz Erdrikning mahorati shundaki, u polifoniyani faqat shakl sifatida emas, balki fikrlash usuli, axloqiy pozitsiya va estetik tamoyil sifatida namoyon etadi. Shuning uchun ushbu asar nafaqat Lyuiza Erdrik ijodining cho‘qqisi, balki turli ovozlar to‘qnashgan, ammo yakunda insoniyatning umumiy ohangida uyg‘unlashgan badiiy simfoniya sifatida zamonaviy Amerika adabiyotidagi dialogik tafakkurning ramziy ifodasidir.