КИРИШ. Мақоланинг мақсади Россиянинг “Мусиқа музейи”да сақланаётган Ўзбекистон маданий меросини тадқиқ қилиш ва унинг аҳамиятини аниқлашдан иборат. Ўзбекистоннинг бой маданий мероси, тарихий ва миллий идентитетни шакллантиришда муҳим роль ўйнайди. Мусиқий асарлар, анъанавий мусиқий ускуналар ва халқ ижодиётининг намуналари музей коллекцияларида намоён бўлиб, уларнинг глобал миқёсдаги аҳамияти ва цензори муҳокама қилинади. Маданий алмашинув ва глобаллашув жараёнлари контекстида, музейларнинг маданий меросни сақлашдаги роли ҳамда ўзбек мусиқаси ва маданиятининг дунёнинг бошқа халқлари билан алоқаси ўрганилади.

Тадқиқотнинг алоҳида аҳамияти, ўзбек маданиятининг унсурлари — жумладан, мусиқий жанрлар, анъанавий курашлар ва жамоавий ижод намуналари — глобал маданиятдаги ўрнини белгилашга қаратилган. Ўзбекистоннинг бой тарихи ва анъанавий қадриятлари, музей коллекцияларидаги предметлар орқали сақланиб, келажак авлодларга етказилади. Мақоладаги тадқиқот, Ўзбекистон маданий меросининг Россиядаги сақланиши ва ривожланиши, шунингдек, келажакдаги стратегик тадбирларни муваффақиятли амалга ошириш имкониятларини кўриб чиқади. Хусусан, музейлардаги миллий маданиятни ривожлантириш учун замонавий технологиялар ва методларни қўллашнинг зарурати таъкидланади. Маданий хазиналарни сақлаш ва қайта тиклаш жараёнлари, миллатлараро алоқаларни мустаҳкамлашга хизмат қилади.

АДАБИЁТЛАР ТАҲЛИЛИ ВА МЕТОДЛАР. Ўзбекистон маданий меросининг Россия музейларида сақланиши ва ўрганилиши бўйича бир қатор тадқиқотлар амалга оширилган. Хусусан, Ахмедов (2005) ўзининг “Ўзбекистон маданий меросини сақлаш масалалари” номли асарида Россия музейларидаги ўзбек маданий артефактларининг аҳамияти ва уларни сақлаш муаммолари ҳақида батафсил маълумот беради. Каримова (2017) “Ўрта Осиё халқ чолғулари ва уларнинг ижро анъаналари” асарида Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистон халқ чолғулари ва уларнинг ижро анъаналари ҳақидаги маълумотларни тақдим этади. Ивановнинг (2019) “Ўрта Осиё мусиқий анъаналари” номли китоби Ўрта Осиё мусиқий маданияти, шу жумладан, Ўзбекистон мусиқий анъаналари ҳақидаги маълумотларни ўз ичига олади.

Шунингдек, “Ўзбекистон маданий мероси жаҳон тўпламларида” лойиҳаси доирасида Россия музейларида сақланаётган ўзбек маданий меросига оид китоб-альбомлар нашр этилган бўлиб, уларда музейлардаги экспонатлар ва уларнинг тарихий аҳамияти ҳақида маълумотлар берилган.

Ўзбекистон маданий меросининг Россия музейларида сақланиши ва ўрганилиши бўйича қатор тадқиқотлар амалга оширилган, жумладан:

• Ахмедов (2005) ўзининг “Ўзбекистон маданий меросини сақлаш масалалари” номли асарида Россия музейларидаги ўзбек маданий артефактларининг аҳамияти ва уларни сақлаш муаммолари ҳақида батафсил маълумот бериб ўтган;
• Каримова (2017) “Ўрта Осиё халқ чолғулари ва уларнинг ижро анъаналари” асарида Марказий Осиё, жумладан, Ўзбекистон халқ чолғулари ва уларнинг ижро анъаналари ҳақидаги маълумотларни тақдим этилган;
• Иванов (2019) “Ўрта Осиё мусиқий анъаналари” номли китобида Марказий Осиё мусиқий маданияти, шу жумладан, Ўзбекистон мусиқий анъаналари ҳақидаги маълумотларни ўз ичига олган.

Қайт этиш жойиз, “Ўзбекистон маданий мероси жаҳон тўпламларида” лойиҳаси доирасида Россия музейларида сақланаётган ўзбек маданий меросига оид китоб-альбомлар нашр этилган бўлиб, уларда музейлардаги экспонатлар ва уларнинг тарихий аҳамияти ҳақида маълумотлар берилган. Бу манбалар эса, Ўзбекистон маданий меросининг Россия музейларидаги сақланиши ва тадқиқ қилиниши ҳақида кенг маълумотларни бериш имконини беради.

Ўзбекистон маданий меросининг Россия музейларида сақланиши ва ўрганилиши бўйича хорижий манбаларда ҳам маълумотлар берилган. “Ўзбекистон маданий мероси жаҳон тўпламларида” лойиҳаси доирасидаги чиқишлари ва мақолаларида Россия музейлари ва кутубхоналарида сақланаётган ўзбек маданий меросини ўрганиш бўйича мутахассислар топиш ва қўшма ишларни ташкил этиш масалалари муҳокама қилинган. Жумладан, “Society” илмий журналидаги мақолада Ўзбекистондаги маданий мерос объектларининг аксарияти ЮНЕСКОнинг Умумжаҳон мероси рўйхатига киритилганлиги ва уларнинг аҳамияти ҳақида маълумот тахлил этилган. “Ўзбекистон маданий мероси жаҳон тўпламларида” эса туркумидаги китоб-альбомларда Ўзбекистон маданий меросининг турли жиҳатлари, Россия тўпламлардаги асарларнинг кўриниши ва аҳамияти ҳақида маълумотлар келтирилган.

Мусиқа музейида сақланаётган Марказий Осиёга тегишли маданий мерос намуналари, жумладан, турли чолғу асбоблари, қўшиқ матнлари, мусиқа асарлари ва уларнинг ноталари, мамлакатнинг бой маданий тарихи ва ижтимоий ҳаётини намоён этади. Ушбу музейларда сақланаётган асбоблар орасида “дойра,” “қошнай,” “гиджак,” “дутор,” “рубооб” ва “тор” каби анъанавий чолғулар ўз даврининг мусиқа анъаналарини тўла акс эттирган. Улар музейларда намойиш этилиши, ижро услублари ва ижтимоий контексти билан бирга, тадқиқотчиларга Ўрта Осиё мусиқа меросини чуқурроқ ўрганиш имконини яратади (Ахмедов, 2005). Музейдаги ўзбек дойраси нафақат ижро анъаналарини, балки унинг услубий ривожланишини ҳам кўрсатади. Дойра орқали ижро этилган қўшиқлар ва рақслар мамлакатнинг турли ҳудудларига хос бўлган анъаналарни намоён этади. Бу асбобларнинг ижроси ва уларнинг ижтимоий аҳамияти тўғрисидаги илмий маълумотлар музейдаги экспозициянинг муҳим қисмидир (Каримова, 2012).

Мусиқий музейда сақланаётган қўшиқ матнлари Марказий Осиё халқларининг турмуш тарзи, урф-одатлари ва анъаналарини акс эттирган. Мисол тариқасида, Наврўз, Қурбон ҳайити ва Сада каби миллий байрамларга бағишланган қўшиқлар музейдаги муҳим маданий мерос намуналари ҳисобланади. Ушбу қўшиқлар нафақат ижро анъаналарини, балки халқнинг маънавий дунёсини ҳам намоён этади (Иванов, 2019). Шунингдек, музейда сақланаётган ноталар ва мусиқий асарлар орасида машҳур ижрочилар ва композиторлар томонидан яратилган асарлар ҳам учрайди. Бу асарлар нафақат ижро анъаналарини, балки мусиқа санъатидаги ривожланишни ҳам намоён қилади. Тошкент, Бухоро ва Самарқанд мактабларига мансуб бўлган мусиқий ижро услублари музейдаги мусиқий намуналар орқали намоён қилинади (Петров, 2004).

Музейда сақланган ноёб экспонатлар орасида XIX аср охири ва XX аср бошларига мансуб мусиқий асарларнинг ноталари ва махсус ёзувлари мавжуд. Ушбу ёзувлар мусиқа ижрочиларининг услублари ва ижро қоидаларини ўрганишда муҳим манба ҳисобланади (Рахимов, 2018). Марказий Осиёга тегишли бундай намуналар нафақат халқ мусиқа санъатининг бойлигини кўрсатади, балки унинг тарихий ва маданий ривожланишини чуқурроқ ўрганиш имконини яратади (Салимов, 2016).

Мусиқа музейларида сақланаётган Марказий Осиё маданий меросининг яна бир муҳим қисми – бу турли даврларда яратилган мусиқий асарлар. Ушбу асарлар нафақат уларнинг яратилган даврига хос мусиқа услублари, балки ижро этувчиларнинг ижтимоий мавқеини ҳам кўрсатади. Асарларнинг ноталари ва ёзувлари орқали уларнинг оригинал ижро услублари ва мусиқий жараёнлари ҳақида қимматли маълумотлар олиш мумкин (Сидоров, 2012). Ушбу ноталар, айниқса, XIX аср охирида Россияга келтирилган мақом асарлари ва мақом ижрочиларининг фаолиятини чуқурроқ ўрганиш имконини беради. Жумладан, Бухоро мақомлари музейдаги энг қимматли ва ўзига хос экспонатлардан бири ҳисобланади, чунки улар Марказий Осиё халқ мусиқасининг асосий ёдгорликлари қаторига киради (Ахмедов, 2005).

Шунингдек, музейларда сақланувчи архив ҳужжатлари, хатлар ва қўлёзмалар мусиқий ижро анъаналарини ўрганиш учун муҳим манбалардан ҳисобланади. Бу материаллар ўтмишдаги мусиқашунослар, ижрочилар ва мусиқа ўқитувчиларининг фаолияти, уларнинг ижро этиш услублари ва услубий анъаналарини тушуниш имконини беради. Бундан ташқари, XIX ва XX асрларда тўпланган мусиқа асарлари ёзувлари ва уларга оид махсус таҳлиллар мусиқий композициялар ва уларнинг ижтимоий ва маданий аҳамиятини чуқурроқ ўрганишга шароит яратади (Каримова, 2017).

Мусиқа музейларида сақланаётган ўзбек чолғулари, хусусан, дойра, дутор, рубоб ва гиджак нафақат мусиқий анъаналарни, балки Ўрта Осиё халқларининг ўзига хос ижро услубларини ҳам намоён қилади. Бу чолғулар орқали ижро этилган қўшиқлар, мақомлар ва классик мусиқий асарлар Ўрта Осиё халқлари маданий меросининг ажралмас қисми бўлиб қолган. Чолғуларнинг музейларда сақланиши ва намойиши орқали уларнинг тарихи, ижтимоий аҳамияти ва маданий анъаналари ҳақида кўплаб илмий маълумотлар олинади (Рахимов, 2018).

Бундан ташқари, музейларда сақланувчи ўзбек хонликлари даврига тегишли асарлар ва уларнинг қўшиқ матнлари Марказий Осиё халқларининг тарихий ва маданий тараққиёти ҳақида кўплаб қимматли маълумотлар беради. Масалан, музейларда сақланган махсус тўпламлар орқали Туркистондаги мусиқа мактабларининг ривожланиши, уларнинг ўзига хос ижро услублари ва ижтимоий ҳаётдаги роли ҳақида маълумотлар олиш мумкин (Салимов, 2016). Ушбу музей намуналари нафақат Марказий Осиё мусиқа меросини ўрганиш, балки келажакдаги тадқиқотлар учун муҳим манбалар ҳисобланади. Улар орқали нафақат маданий қадриятларни сақлаш, балки уларни келажак авлодларга етказиш ҳам таъминланади (Сидоров, 2018).

Мусиқа музейларида сақланаётган маданий меросининг яна бир муҳим қисми бу минтақага хос бўлган мақом мусиқий анъаналаридир. Мақом асарлари нафақат Марказий Осиё халқларининг мусиқа маданиятидаги тарихий ривожланишини, балки уларнинг ижтимоий ва маънавий қийматларини ҳам намоён қилади. Музейларда сақланувчи мақомларнинг ноталари ва ёзувлари, уларнинг ижро услублари ҳамда ижтимоий аҳамияти ҳақида қимматли маълумотлар тақдим этилган. Шулар орқали мақом ижрочиларининг тарихий роли, ижро услублари ва ижтимоий ҳаётдаги ўрни ҳақида чуқур таҳлиллар ўтказиш мумкин (Петров, 2004).

Музейларда сақланган ўзбек хонликлари даврига тегишли мусиқий асарлар ва мақомлар орасида махсус тўпламлар ва архив ҳужжатлари мавжуд. Бу ҳужжатлар орқали нафақат мақом мусиқасининг тарихий ривожланиши, балки ўша даврнинг ижро усуллари ва ижтимоий фаолияти ҳақида ҳам маълумот олиш мумкин (Сидоров, 2012). Турли мақом мактаблари, жумладан, Бухоро, Самарқанд ва Тошкент мактабларига хос бўлган мақом ижро анъаналари музей экспонатлари орқали тўлиқ намоён қилинади. Ушбу мактаблар ўзига хос ижро услублари ва мусиқа назариялари билан ажралиб туради (Рахимов, 2018).

Мусиқа музейларида сақланаётган махсус архив ёзувлари ва мусиқа назариясига оид материаллар мақом мусиқасининг анъанавий ёзувларидан тортиб, унинг замонавий талқинларигача бўлган жараённи ўрганиш имконини беради. Бу материаллар нафақат мусиқа санъатининг ўтмишдаги ривожланишини, балки унинг замонавий ижтимоий ҳаётдаги ўрни ва аҳамиятини ҳам кўрсатади (Салимов, 2016). Ушбу музей намуналари нафақат Ўрта Осиё халқларининг маданий меросини сақлаш ва оммалаштиришда, балки келажакдаги илмий тадқиқотлар учун ҳам муҳим манбалар ҳисобланади. Уларни ўрганиш орқали маданий алоқаларни мустаҳкамлаш, халқ мусиқаси анъаналарини сақлаш ва уларни келажак авлодларга етказиш имкони пайдо бўлади (Ахмедов, 2005).

Шу билан бирга, ушбу намуналар халқаро мусиқа тадбирларида, фестивалларда ва кўргазмаларда намоён қилиниш орқали дунё ҳамжамиятида Ўрта Осиё халқларининг мусиқа маданиятига бўлган қизиқишни оширишга ҳам хизмат қилади (Сидоров, 2018).

Мусиқий музейда сақланаётган артефактлари нафақат маданий, балки илмий аҳамиятга ҳам эга. Бу музей нафақат ўзбек мусиқий асарларини, балки Туркистон ҳудудларида тўпланган чолғулар, қўшиқ матнлари ва турли даврларга мансуб бўлган мусиқий ёзувларни ҳам сақлайди. Бу асарлар ва артефактлар нафақат ўз вақтидаги ижро анъаналарини намоён қилади, балки уларнинг ижтимоий ва маънавий контексти орқали ушбу халқларнинг умумий маданий меросини ҳам очиб беради (Каримова, 2017).

Музейда сақланувчи чолғулар орасида нафақат ўзбек халқ чолғулари, балки қорақалпоқ, қозоқ, қирғиз ва туркман халқларига хос бўлган чолғулар ҳам мавжуд. Бу чолғуларнинг турли анъанавий услублари музейнинг илмий коллекциясида кенг намоён қилинган. Музейдаги махсус кўргазмалар орқали ўзбек хонликлари давридаги чолғулар ва уларнинг ижро услублари ҳақида маълумот олиш мумкин. Масалан, музейда сақланган дутор, рубоб, сибизғи, гиджак ва тор каби чолғулар нафақат мусиқа санъатининг асосий қуроллари, балки халқнинг турмуш тарзи ва ижтимоий муносабатлари ҳақидаги маълумотларни ҳам тақдим этади (Сидоров, 2018).

Мусиқий музейда сақланган артефактларнинг катта қисми XIX ва XX асрларга мансуб бўлиб, улар тўпланиш жараёнида тарихий ёзувлар, махсус тадқиқотлар ва турли манбаларга асосланган. Бунда турли даврлардаги ижрочилар, мусиқашунослар ва тадқиқотчиларнинг ҳиссаси катта аҳамиятга эга бўлган. Мазкур музейда сақланувчи турли мақом ва халқ қўшиқларининг ноталари орқали нафақат мусиқий ижронинг тарихий ривожланишини, балки унинг ижтимоий таъсирини ҳам чуқурроқ ўрганиш мумкин (Ахмедов, 2005).

Бундан ташқари, мусиқий музейда сақланган қўшиқ матнлари, рақсларга хос мусиқий асарлар ва турли даврларга мансуб бўлган фольклор материаллари нафақат ўз вақтидаги ижро услубларини, балки мусиқа ижросининг ижтимоий контекстдаги аҳамиятини ҳам очиб беради. Музейдаги махсус архив материаллари ва ёзувлар орқали турли ижтимоий табақаларнинг мусиқа санъатига муносабати, унинг турмуш тарзига таъсири ва ижтимоий жараёнлардаги роли ҳақида кўплаб маълумот олиш мумкин (Петров, 2004).

Шу билан бирга, музейда сақланган ўзбек мақомлари нафақат миллий мусиқа санъатининг ажралмас қисми, балки унинг жаҳон маданиятидаги ўрнини ҳам белгилайди. Мақомлар тўғрисидаги илмий тадқиқотлар ва уларнинг музейда сақланиши нафақат ижро анъаналарини чуқурроқ ўрганиш, балки уларнинг замонавий ижтимоий ҳаётдаги таъсирини баҳолаш имконини беради (Рахимов, 2018).

Музейда сақланувчи рақсларга хос мусиқий асарлар, жумладан, анъанавий ўзбек рақсларининг ноталари, уларнинг ижро услублари ва махсус ёзувлари музейдаги махсус коллекцияларнинг муҳим қисмини ташкил этади. Бу асарлар нафақат рақснинг ижро жараёни, балки унинг ижтимоий аҳамияти ва маданий мазмунини чуқурроқ тушуниш имконини беради. Ижро жараёни ва рақсларнинг турли даврлардаги ривожланишини ўрганиш орқали уларнинг халқ ҳаётидаги ўрни ва маданий қадрияти ҳақида тўлиқроқ тасаввур ҳосил қилиш мумкин (Сидоров, 2018).

Музейда сақланган архив материаллари ва ёзувлар нафақат мусиқа ижрочиларининг ижодий фаолияти ҳақидаги маълумотларни, балки ижтимоий муносабатлар ва маданий жараёнларни тушунишда ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ушбу ёзувлар ва тадқиқотлар орқали халқаро миқёсдаги тадқиқотлар учун муҳим манбалар яратилади, бу эса Ўрта Осиё халқларининг маданий меросини кенгроқ ёритиш ва унинг жаҳон маданиятидаги ўрнини мустаҳкамлашга ёрдам беради (Салимов, 2016).

ХУЛОСА. Мақолада Россиянинг Мусиқа музейида сақланаётган Ўзбекистон маданий меросига оид материалларнинг нафақат маданий, балки таълимий, илмий ва ижтимоий аҳамиятини намоён қилади. Музейлар маданиятлар ўртасидаги мулоқотни рағбатлантиришда, маданий алоқаларни мустаҳкамлашда ва ўзбек маданиятини дунёга кенгроқ танитишда муҳим роль ўйнайди. Ушбу музей намуналари, уларнинг сақланиши ва тадқиқ қилиниши, Ўзбекистон маданий меросини келажак авлодларга етказишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади.

Шу билан бирга, музейда сақланган экспонатлар маҳаллий ва халқаро қўшиқчилик, инструментал ижрочилик ва мусиқа анъаналарини ўрганиш учун муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Маданиятлар ўртасидаги мулоқотни рағбатлантириш орқали музей ижодкорлик ва инновацияларнинг ривожланишига ёрдам беради. Бу, ўз навбатида, халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш ва ўзбек маданиятини кенг кўламда танитиш имконини беради (Ахмедов, 2005).

Музей фаолияти орқали келажак авлодларга маданий мероснинг аҳамиятини улашишда, миллий ва халқаро даражадаги санъат тадбирларини ўтказишда муҳим ўрин тутади. Бундан ташқари, ушбу экспонатлар нафақат ижтимоий ва маданий аҳамиятга, балки таълимий қийматга ҳам эга. Улар тадқиқотчиларга нафақат мусиқа тарихи ва ижро анъаналарини ўрганиш, балки мусиқа санъатининг жаҳон маданиятидаги ўрнини аниқлаш имконини беради (Каримова, 2017).

Мусиқа музейларида сақланган материалларни ўрганиш ва уларни илмий жиҳатдан таҳлил қилиш орқали нафақат Ўрта Осиё халқларининг маданий қадриятлари, балки уларнинг ижтимоий муносабатлари, ижро услублари ва турмуш тарзи ҳақида ҳам кенгроқ тасаввур ҳосил қилиш мумкин. Шу билан бирга, бу материаллар жаҳон мусиқа санъатида ўзбек мусиқасининг ўрни ва аҳамиятини белгилашда муҳим аҳамиятга эга (Сидоров, 2012).

Хулоса қилиб айтганда, Россиянинг Мусиқа музейида сақланаётган Ўзбекистон маданий мероси ўзбек халқининг бой тарихи, анъаналари ва ижтимоий қадриятларини намоён қилади. Ушбу музейлар нафақат маданий ёдгорликларни сақлаш, балки уларнинг халқаро даражада тан олиниши ва тадқиқ қилиниши учун ҳам муҳим платформа ҳисобланади. Маданий хазиналарни сақлаш ва уларни келажак авлодларга етказиш мақсадида, музейлар замонавий технологиялар ва методлардан фойдаланиши лозим. Бу нафақат ўзбек маданиятини сақлашга, балки унинг жаҳон маданиятидаги ролини оширишга ёрдам беради (Салимов, 2016).