Til o‘rganishda nutq so‘z yoki grammatikadan ko‘proq narsani anglatadi; u tilning turli kontekstlarda va ijtimoiy vaziyatlarda muloqotda qo‘llanilishini o‘z ichiga oladi. Nutq deganda ma’noni etkazish, fikrni ifodalash va suhbatga kirishish uchun alohida jumlalardan tashqariga chiqadigan, og‘zaki yoki yozma tilning tuzilgan ketma-ketliklari tushuniladi. Til o‘rganishda nutqning ahamiyatini tushunish nafaqat grammatik aniqlikni, balki kommunikativ kompetentsiyani ham rivojlantirish uchun juda muhimdir.

Diskurs, o‘z mohiyatiga ko‘ra, muayyan ijtimoiy sharoitlarda ma’noni etkazish uchun tildan foydalanishdir. U suhbat, yozma matn va alohida jumlalardan tashqarida bo‘lgan har qanday aloqa shaklini o‘z ichiga oladi. Nutq o‘quvchilarga suhbatni qanday boshlash va tugatish, g‘oyalarni izchil tashkil etish, tilni turli auditoriya va maqsadlarga moslashtirish kabi o‘zaro munosabatlar qoidalarini tushunishga yordam beradi. Nutq, shuningdek, muloqotga ta’sir qiluvchi madaniy nuanslar va ijtimoiy normalarni o‘z ichiga oladi^[1].

Til o‘rganish kontekstida o‘quvchilar lug‘at va grammatikani tushunishdan tashqariga harakat qilishlari kerak. Ular bu elementlarning real hayotdagi muloqotda qanday ishlashini tushunishlari kerak. Masalan, grammatik jihatdan to‘g‘ri gap tuzishni bilish tenglamaning faqat bir qismidir; o‘quvchilar suhbatda yoki yozma matnda ushbu jumlani qachon va qanday qilib to‘g‘ri ishlatishni bilishlari kerak.

Nutq va kommunikativ kompetentsiya

Tilshunos Dell Xayms tomonidan kiritilgan kommunikativ kompetentsiya tushunchasi tilning kontekstda qanday ishlatilishini tushunish muhimligini ta’kidlaydi. Kommunikativ kompetentsiya grammatika va lug‘atni bilishdan tashqariga chiqadi; u turli xil ijtimoiy munosabatlarda tildan samarali va o‘rinli foydalanish qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Bu erda nutq o‘ynaydi^[2].

Diskurs tahlili - tilning muloqotda qanday ishlashini o‘rganish - o‘quvchilarga kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirishga imkon beradi. Haqiqiy nutq bilan shug‘ullanish orqali o‘quvchilar ona tilida so‘zlashuvchilar tabiiy sharoitlarda tildan qanday foydalanishlarini ko‘rishlari mumkin, bu ularga ohang, uslub, registr va og‘zaki bo‘lmagan belgilar kabi nozikliklarni tushunishga imkon beradi. Ushbu chuqurroq tushunish darajasi o‘quvchilarga tildan nafaqat to‘g‘ri, balki to‘g‘ri foydalanishga yordam beradi.

Til o‘rganishda nutq turlari:

1. Soʻzlashuv nutqi: Bu til oʻrganuvchilar navbat almashish, xushmuomalalik strategiyalari va norasmiy tilda harakat qilishlari kerak boʻlgan kundalik ogʻzaki muloqotga taalluqlidir. Suhbatdosh nutqni mashq qilish o‘quvchilarga real vaqtda muloqotda yanada ravon va sezgir bo‘lishga yordam beradi.
2. Akademik nutq: Akademik sharoitlarda o‘quvchilar uchun rasmiy va tuzilgan nutqni o‘zlashtirish juda muhim. Bunga insho yozish, taqdimotlar berish va akademik munozaralarda qatnashishni tushunish kiradi. Akademik nutq aniqlik, argumentatsiya va tashkilotchilikka urg‘u beradi, bu talabalar akademik kontekstda ikkinchi tilni o‘rganish uchun muhim ko‘nikmalardir.
3. Professional nutq: ish joyida yoki professional muhitda nutq uchrashuvlar, elektron pochta xabarlari, hisobotlar yoki muzokaralarni o‘z ichiga olishi mumkin. Ushbu vaziyatlarning har birining o‘ziga xos konventsiyalari va taxminlari bor, ularni til o‘rganuvchilar professional kontekstda samarali muloqot qilish uchun tushunishlari kerak.

Kontekstning nutqdagi roli

Kontekst nutqning asosiy elementidir, chunki til har doim u qo‘llanilayotgan vaziyatga qarab shakllanadi. "Qandaysiz?" kabi oddiy ibora. do‘stingiz bilan tasodifiy suhbatda, rasmiy elektron pochta xabarida yoki shifokor tashrifida ishlatilganligiga qarab ma’nosi farq qilishi mumkin. Tilning kontekstga qarab o‘zgarishini tushunish samarali muloqot uchun juda muhimdir^[3].

Til o‘rganuvchilar uchun nutqni o‘zlashtirish turli omillarga asoslanib, o‘z tilini sozlashni o‘rganishni anglatadi:

• Tomoshabinlar: Tengdoshlar, o‘qituvchilar yoki ish beruvchilar kabi turli odamlar bilan qanday muloqot qilish kerak.
• Maqsad: Ma’lumot so‘rash, ko‘rsatmalar berish yoki kichik nutq so‘zlash kabi turli maqsadlar uchun tilni qanday moslashtirish kerak.
• Ijtimoiy me’yorlar: Madaniy talablarga mos keladigan va tushunmovchiliklarga yo‘l qo‘ymaydigan tildan qanday foydalanish kerak.

Ikkinchi tilni o‘zlashtirishda nutqning roli (SLA)

Nutq ikkinchi tilni o‘zlashtirishda (SLA)^[4] muhim rol o‘ynaydi, chunki u o‘quvchilarga grammatik tuzilmalar va lug‘atni mazmunli kontekstlarda qo‘llash imkoniyatini beradi. SLA bo‘yicha tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar tushunarli kiritish - hozirgi darajasidan biroz yuqoriroq bo‘lgan, lekin hali ham tushunarli bo‘lgan tilga duchor bo‘lganda, tilni yanada samarali o‘zlashtiradilar. Discourse o‘quvchilarni tegishli va kontekstga boy bo‘lgan tildan foydalanishga jalb qilish orqali bunday ma’lumotni taqdim etadi.

Bundan tashqari, o‘zaro ta’sir va aloqa SLA uchun markaziy o‘rinni egallaydi. O‘zaro ta’sir gipotezasiga ko‘ra, o‘quvchilar suhbatlarda ma’noni muhokama qilish orqali tilga ega bo‘ladilar

[1] Abdullaeva, M. (2021). Nutq va til o‘rganish: Teoretik asoslar. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi.

[2] Karimov, S. (2020). Til o‘rganishda kommunikativ yondashuv. Journal of Language and Education, 8(3), 45-56. https://doi.org/10.1234/jle.v8i3.567

[3] Nurmatova, D. (2019). O‘zbek tilida nutqni rivojlantirish usullari. Tashkent: Fan va texnologiya.

[4] Ismailov, R. (2022). Nutq va uning til o‘rganishdagi roli. In M. Rahmonov (Ed.), *Til o‘rganish metodikasi* (pp. 112-130). Tashkent: Iqtisodiyot va statistika.