Zamonaviy ta’lim jarayonida talabalar nafaqat o‘z fikrlarini og‘zaki, balki yozma shaklda ham aniq va izchil ifodalashga o‘rganishlari zarur. Yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirish, ayniqsa chet tillarini o‘rganishda, til kompetensiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi (Jalolov, 2012). Yozma ishlar talabaning grammatik bilimlarini amalda qo‘llashiga, mantiqiy fikrlash va tushunarli matn yaratishga yordam beradi. Shu bois, yozma nutqda grammatik uyg‘unlikka erishish zarurati ortib bormoqda.

Grammatik uyg‘unlik – bu matnning sintaktik, morfologik va semantik jihatdan bir butunlikni saqlab qolish qobiliyatidir (Chomsky, 1957). Ushbu maqolada grammatik uyg‘unlik tushunchasi, talabalar yozma ishlarida uchraydigan asosiy grammatik nomuvofiqliklar va ularni bartaraf etish metodlari tahlil qilinadi.

Grammatik uyg‘unlik tushunchasi va uning ahamiyati

Grammatik uyg‘unlik matnning grammatik struktura jihatidan izchil va mantiqiy bog‘langan bo‘lishini anglatadi. Chomsky (1957) fikriga ko‘ra, grammatika inson ongida tug‘ma ravishda shakllanadigan qoidalar tizimi bo‘lib, bu qoidalar gap tuzilishining izchilligini ta’minlaydi.

Halliday (1994) esa grammatik uyg‘unlikni funksional nuqtai nazardan tushuntiradi va uni matnning kommunikativ vazifasi bilan bog‘laydi. Uning fikriga ko‘ra, grammatika faqat qoidalarga emas, balki ma’no yaratishga ham xizmat qiladi.

Grammatik uyg‘unlikka erishishning ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

 Fikrning aniq ifodalanishi: Talabalarning fikrlari tushunarli va mantiqiy ravishda rivojlanadi.

 Akademik savodxonlik: Yozma nutqda grammatik uyg‘unlikka erishish talabalar uchun ilmiy ishlar va esse yozishda muhim omil hisoblanadi (Brown, 2000).

 Chet tilida fikrlash: Grammatik uyg‘unlikni egallagan talabalar chet tilida erkin va ravon yozishga o‘rganadi.

Talabalarning yozma ishlarida uchraydigan asosiy grammatik xatolar

Tahlil natijalariga ko‘ra, talabalarning yozma ishlarida quyidagi grammatik xatolar ko‘p uchraydi:

1. Zamon uyg‘unligining buzilishi:

 “Men kecha kinoga boraman.”

 To‘g‘ri varianti: “Men kecha kinoga bordim.”

(Brown, 2000)

2. So‘z shakllarining noto‘g‘ri ishlatilishi:

 “U juda chiroylik ko‘rindi.”

 To‘g‘ri varianti: “U juda chiroyli ko‘rindi.”

(Richards & Rodgers, 2014)

3. Referensial xatolar:

 “Ali kitob olib keldi. U juda qiziqarli edi.”

 To‘g‘ri varianti: “Ali kitob olib keldi. Kitob juda qiziqarli edi.”

(Halliday, 1994)

4. Sintaktik nomuvofiqliklar:

 “Kecha do‘stim men bilan uchrashdi.”

 To‘g‘ri varianti: “Kecha men do‘stim bilan uchrashdim.”

(Chomsky, 1957)

Grammatik uyg‘unlikka erishish metodlari va tavsiyalar

1. Kommunikativ yondashuv:

  Real hayotiy vaziyatlarga asoslangan yozma topshiriqlar berish (Jalolov, 2012).

2. Refleksiv yozuv:

 Talabalarga o‘z ishlarini qayta ko‘rib chiqish va xatolarini mustaqil tuzatish imkoniyatini berish (Brown, 2000).

3. Peer-review (o‘zaro tahlil):

 Talabalarning bir-birining ishini tahlil qilishini tashkil etish (Richards & Rodgers, 2014).

4. Bosqichma-bosqich tahrirlash:

 Talabalarga matnni dastlab mazmunan, keyin grammatik jihatdan tahrir qilish ko‘nikmasini o‘rgatish (Halliday, 1994).

5. Texnologiyalardan foydalanish:

 Grammarly, QuillBot kabi onlayn platformalardan foydalanish orqali yozma ishlarni avtomatik tahlil qilish (CEFR, 2001).

Talabalarning yozma ishlarida grammatik uyg‘unlikka erishish o‘quv jarayonining muhim qismi hisoblanadi. Bu jarayonda nazariy bilimlar bilan bir qatorda, amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish va mustahkamlashga xizmat qiluvchi metodik yondashuvlar katta ahamiyatga ega. Grammatik uyg‘unlikka erishish uchun talabalarni faollikka undaydigan, ularning mustaqil fikrlashi va yozma nutqdagi xatolar ustida ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradigan samarali metodik yondashuvlar kerak. Ushbu bo‘limda grammatik uyg‘unlikni rivojlantirish uchun eng samarali metodik yondashuvlar va amaliy tavsiyalar yoritiladi.

2.3.1. Kommunikativ yondashuv

Kommunikativ yondashuv til o‘rganish jarayonini real hayotiy muloqotga yaqinlashtirishga asoslanadi. Talabalar grammatik qoidalarni o‘rganish bilan birga, ularni amalda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu yondashuv orqali grammatik uyg‘unlik o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqdagi faol ishtirokini ta’minlaydi.

Amaliy tavsiyalar:

• Talabalarga mavzuga oid turli yozma topshiriqlar berish (masalan, elektron pochta yozish, blog maqolasi yaratish).
• Matn yozish jarayonida bog‘lovchi vositalar va referensial birliklarni to‘g‘ri qo‘llashga yo‘naltirilgan mashqlar ishlab chiqish.
• “Rol o‘ynash” texnikasidan foydalanish – talabalar turli hayotiy vaziyatlarga asoslangan matnlar yozadi va bu jarayonda grammatik uyg‘unlikka e’tibor qaratadi.

2.3.2. Refleksiv yozuv

Refleksiv yozuv talabalarning o‘z ishlarini tahlil qilish, o‘z xatolarini aniqlash va ularni mustaqil tuzatishga o‘rgatadi. Ushbu usul orqali talabalar yozma ishlarida grammatik uyg‘unlikka erishish uchun o‘z fikrlarini qayta ko‘rib chiqish va tuzatish ko‘nikmasini rivojlantiradi.

Amaliy tavsiyalar:

• Talabalarga yozgan matnlarini qayta ko‘rib chiqish va xatolarni topish uchun vaqt berish.
• “O‘zini baholash varaqasi” tuzish – bunda talabalar matnlarini tuzatish uchun grammatik jihatlarga alohida e’tibor berishadi (zamon, kelishik, bog‘lovchilar va referensiyalar).
• Talabalarga o‘z fikrlarini aniq va grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalash uchun “Ikkinchi imkoniyat” usulini joriy qilish – talaba birinchi versiyada qilgan xatolarini tahlil qilib, ikkinchi versiyani yanada yaxshilangan shaklda qayta yozadi.

2.3.3. Peer-review (o‘zaro tahlil)

O‘zaro tahlil talabalarning bir-birining ishini ko‘rib chiqishi va baholashi orqali xatolar ustida ishlashga imkon beradi. Ushbu metod talabalarda grammatik uyg‘unlikka nisbatan yanada chuqurroq tushuncha hosil qiladi, chunki ular nafaqat o‘z xatolarini, balki guruhdoshlari yozma ishlaridagi xatolarni ham ko‘ra boshlaydi.

Amaliy tavsiyalar:

• Talabalarni juftlik yoki kichik guruhlarga ajratib, bir-birlarining yozma ishlarini tekshirishni tashkil qilish.
• Talabalar tekshirgan ishlarida uchragan grammatik nomuvofiqliklarni muhokama qilish va to‘g‘ri variantlarni birgalikda ishlab chiqish.
• Har bir talaba o‘z tekshirgan ishi bo‘yicha fikr-mulohaza yozadi va bu jarayon orqali yozma nutqdagi grammatik uyg‘unlikka qanday erishish kerakligini muhokama qiladi.

2.3.4. Bosqichma-bosqich tahrirlash usuli

Ushbu metod talabalarning yozma ishlarini bosqichma-bosqich tahrirlash orqali grammatik uyg‘unlikka erishishiga yordam beradi. Birinchi bosqichda matnning umumiy mazmuni va tuzilishiga e’tibor qaratiladi, ikkinchi bosqichda esa grammatik xatolar tahlil qilinadi, so‘nggi bosqichda stilistik yaxlitlik va nutq ravonligi ustida ishlanadi.

Amaliy tavsiyalar:

• Talabalarga bir mavzuda avval qisqa matn yozdirish va uni mazmunan tahlil qilish.
• Keyin xuddi shu matnni grammatik jihatdan to‘g‘rilashga e’tibor qaratish.
• Yakuniy bosqichda esa matn stilistik jihatdan yanada izchil va tushunarli bo‘lishi uchun tahrir qilish.

2.3.5. Raqamli texnologiyalardan foydalanish

Zamonaviy o‘quv jarayonida turli onlayn platformalar va texnologik vositalardan foydalanish grammatik uyg‘unlikni shakllantirishda samarali natija beradi.

Sun’iy intellekt asosida ishlaydigan grammatik analizatorlar talabalar yozgan matnlarni tahlil qiladi va xatolar haqida darhol teskari aloqa taqdim etadi

Amaliy tavsiyalar:

• Grammarly, QuillBot yoki boshqa onlayn platformalardan foydalanish orqali talabalar o‘z matnlarini mustaqil tekshirishga o‘rgatiladi.
• Talabalarga grammatik tahlil va xatolar ustida ishlash uchun maxsus interfaol dasturlar beriladi.
• Yozma ishlarni raqamli formatda topshirish orqali avtomatik baholash tizimlaridan foydalanish.

Grammatik uyg‘unlikka erishish uchun samarali metodik yondashuvlar va amaliy tavsiyalarni qo‘llash muhim ahamiyatga ega. Kommunikativ yondashuv, refleksiv yozuv, o‘zaro tahlil, bosqichma-bosqich tahrirlash va raqamli texnologiyalardan foydalanish kabi usullar talabalar yozma ishlarida grammatik uyg‘unlikni mustahkamlashga yordam beradi. Ushbu yondashuvlar talabalarni nafaqat grammatik jihatdan to‘g‘ri yozishga, balki mustaqil fikrlash, tahlil qilish va xatolar ustida ishlashga o‘rgatadi.

Xulosa

Talabalarning yozma ishlarida grammatik uyg‘unlikka erishish – ularning chet tilida mantiqiy, izchil va tushunarli fikr bildirish qobiliyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Yozma nutq talabaning lingvistik bilimlarini, grammatik ko‘nikmalarini va ijodiy fikrlash darajasini aks ettiradi. Ushbu tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, talabalarning grammatik uyg‘unlikka erisha olmasligining asosiy sabablari – ona tilining ta’siri, grammatik qoidalarni nazariy bilish bilan amalda qo‘llash o‘rtasidagi uzilishlar va samarali metodik yondashuvlarning yetishmasligi bilan bog‘liq.

Grammatik uyg‘unlik tushunchasi Chomsky (1957), Halliday (1994) va Vygotsky (1986) kabi tilshunoslarning nazariy qarashlari asosida yoritildi. Ushbu nazariyalar grammatik uyg‘unlikni nafaqat sintaktik va morfologik jihatlari, balki matnning semantik va kommunikativ mazmuni bilan ham bog‘liq ekanini ko‘rsatadi. Tadqiqotda aniqlangan asosiy xatolar – zamon uyg‘unligining buzilishi, so‘z shakllarining noto‘g‘ri ishlatilishi, referensial xatolar va sintaktik nomuvofiqliklar talabalarning yozma ishlarining sifati va tushunarliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi aniqlandi.

Grammatik uyg‘unlik – bu matnning grammatik tuzilishi va uning mazmuni o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta’minlaydigan lingvistik hodisa bo‘lib, fikrning mantiqiy, izchil va tushunarli tarzda ifodalanishini ta’minlaydi. Ushbu tushuncha tilshunoslikda keng o‘rganilgan bo‘lib, u asosan matn birligi va matn kohezivligi bilan chambarchas bog‘liq.

Grammatik uyg‘unlik, eng avvalo, matndagi gaplar va so‘zlar o‘rtasidagi grammatik bog‘lanishlarni anglatadi. Bunda gapning ichki tuzilishidagi so‘z turkumlari, vaqtlar, kelishiklar, shaxs-son mosligi kabi grammatik elementlar bir-biri bilan mantiqiy va grammatik bog‘lanib, matn yaxlitligini yuzaga keltiradi.

Tilshunos olim M. Xollidey grammatik uyg‘unlikni matn kohesiyasining asosiy unsurlaridan biri deb hisoblaydi.

Mazkur maqolada tavsiya etilgan metodik yondashuvlar grammatik uyg‘unlikka erishish jarayonini samarali tashkil etishga yordam beradi. Jumladan:

• Kommunikativ yondashuv talabalarga grammatika qoidalarini real hayotiy kontekstda qo‘llash imkonini beradi.
• Refleksiv yozuv talabalarning o‘z ishlarini tahlil qilish, xatolarini tushunish va tuzatish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
• Peer-review (o‘zaro tahlil) esa talabalarning bir-birining ishini tahlil qilib, o‘rganish jarayonida faol ishtirok etishiga imkon yaratadi.
• Bosqichma-bosqich tahrirlash usuli esa talabalar yozma ishlarini strukturaviy, grammatik va stilistik jihatdan bosqichma-bosqich tekshirish orqali aniq va izchil matn yaratishga o‘rgatadi.
• Raqamli texnologiyalar (Grammarly, QuillBot kabi platformalar) orqali esa talabalar o‘z matnlarini mustaqil tahlil qilish va xatolarini tuzatishga ko‘nikma hosil qiladi.

Tadqiqot yakunida shuni aytish mumkinki, talabalarning yozma ishlarida grammatik uyg‘unlikka erishish uchun innovatsion va interfaol metodlarni qo‘llash zarur. An’anaviy yodlash usullaridan voz kechib, talabalarni mustaqil fikrlash va ijodiy yozishga rag‘batlantirish kerak. Grammatik uyg‘unlik nafaqat til o‘rganish jarayonida, balki talabalarning kelajakdagi ilmiy va kasbiy faoliyatida ham muvaffaqiyatga erishishining muhim omili hisoblanadi.

Kelajakda ushbu mavzu doirasida yanada chuqurroq tadqiqotlar olib borish zarurati mavjud. Xususan, ko‘p tilli auditoriyalarda grammatik uyg‘unlikka erishish strategiyalari, sun’iy intellekt asosida ishlaydigan grammatik tahlil vositalarining samaradorligi va turli til guruhlarida grammatik uyg‘unlikni o‘rgatishning psixolingvistik jihatlarini o‘rganish istiqbolli yo‘nalishlar sifatida qaraladi.