KIRISH

Oʻzbekiston tarixi murakkab va koʻp qirrali jarayonlardan iborat boʻlib, XX asrning dastlabki oʻn yilliklari mamlakatning siyosiy va ijtimoiy hayotida tub oʻzgarishlar davri sifatida ajralib turadi. Xususan, 1920–30-yillar oʻzbek xalqi uchun jadal modernizatsiya, sovetlashtirish va ijtimoiy transformatsiyalar jarayonlari bilan bogʻliq boʻldi. Bu davrda sovet hokimiyati oʻrnatilishi, yangi iqtisodiy siyosat (NEP)ning amalga oshirilishi, jamoalashtirish siyosati, madaniy va ma’rifiy sohalarda tub islohotlarning olib borilishi jamiyat hayotining barcha jabhalariga ta’sir koʻrsatdi. Siyosiy jihatdan ushbu yillar mustamlakachilikdan sovet ijtimoiy-siyosiy tizimiga oʻtish davri boʻlib, mustaqil davlat tuzilmalari barpo etish oʻrniga totalitar boshqaruv shakli shakllandi. Oʻzbekiston SSR tashkil etilishi, kommunistik mafkuraning jadal singdirilishi, milliy ziyolilarning qatag‘on qilinishi va jamiyatning sovetlashuvi bu jarayonning asosiy xususiyatlaridan edi.

Ijtimoiy sohada ham keskin oʻzgarishlar ro‘y berdi. Aholining ijtimoiy tarkibi oʻzgardi, qishloq xo‘jaligida jamoalashtirish amalga oshirildi, eski mulkdorlik tizimi tugatildi, yangi turmush tarzi shakllantirildi. Shu bilan birga, sovet hukumati ta’lim va madaniyatni rivojlantirish orqali ijtimoiy hayotni oʻzgartirishga harakat qildi. Ta’lim tizimi keskin isloh qilindi, savodsizlikka qarshi kurash kuchaytirildi, yangi maktablar ochildi, ilm-fanning taraqqiy etishi uchun sharoit yaratildi. Biroq, ushbu oʻzgarishlar qattiq ideologik nazorat va repressiv choralar bilan amalga oshirilgani bois, milliy ta’lim tizimining erkin rivojlanishi cheklangan edi.

Maqolada 1920–30-yillardagi Oʻzbekistondagi ijtimoiy va siyosiy oʻzgarishlar hamda ularning ta’lim tizimiga ta’siri ilmiy asosda tahlil qilinadi. Asosiy e’tibor sovet hokimiyatining o‘rnatilishi, jamoalashtirish siyosati, madaniy islohotlar va ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarning natijalari hamda ularning ijobiy va salbiy jihatlariga qaratiladi

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

XX asr boshidagi Oʻzbekistondagi siyosiy va ijtimoiy jarayonlarni oʻrganishda bir qator nufuzli olimlarning asarlari muhim ahamiyatga ega. Jumladan, tarixchi S. Azimov va M. Ismoilovaning "Oʻzbekiston tarixi" kitobida ushbu davrning siyosiy jarayonlari, sovet hokimiyatining shakllanishi, qatagʻon siyosati va uning ijtimoiy hayotga ta’siri keng yoritilgan [Azimov, Ismoilova, 2005]. Ushbu tadqiqotda, ayniqsa, 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralanish jarayoni, 1929–1930-yillardagi qatag‘onlar va kollektivizatsiya natijalari keng tahlil qilingan.

Sovet hokimiyatining ta’lim tizimidagi islohotlari haqida P. G. Galuzo va A. Muminovning tadqiqotlari muhim manba sifatida xizmat qiladi. Ularning tadqiqotlariga ko‘ra, 1920-yillarda savodsizlikka qarshi kurash keskin avj olgan bo‘lsa-da, 1930-yillarga kelib ta’lim tizimi kommunistik mafkura bilan to‘liq bog‘langan va mustaqil fikrlovchi ziyolilarga bosim oshgan [Galuzo, 1974; Muminov, 2010].

Shuningdek, O‘zbekiston arxiv hujjatlari, xususan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi (OʻzR MDA) va Sovet Ittifoqi Kommunistik Partiyasining materiallari ushbu davr voqealarini tahlil qilish uchun asosiy manbalardandir. Bu hujjatlar orqali sovet ta’lim tizimining qanday shakllantirilgani, qaysi qarorlar asosida qabul qilinganligi va ularning natijalari haqida muhim dalillarga ega bo‘lish mumkin.

Mazkur maqolada tarixiy-tahliliy metod asosida arxiv hujjatlari, ilmiy tadqiqotlar va statistik ma’lumotlar tahlil qilindi. Siyosiy va ijtimoiy jarayonlarning ta’lim tizimiga ta’sirini baholash uchun quyidagi metodologik yondashuvlar qo‘llanildi:

1. Tarixiy tahlil – Ushbu yondashuv yordamida 1920–30-yillardagi Oʻzbekistonda ro‘y bergan siyosiy jarayonlar va ularning ta’lim tizimiga bog‘liqligi o‘rganildi. Bu davrda amalga oshirilgan islohotlarning natijalari va ularning uzoq muddatli ta’siri ko‘rib chiqildi.
2. Sotsiologik yondashuv – Sovet hokimiyati davrida jamiyatning ta’lim sohasiga bo‘lgan ehtiyoji va unga munosabati tahlil qilindi. Shu bilan birga, ta’lim siyosatining jamiyatdagi tabaqalanish va gender tengligi masalalariga qanday ta’sir ko‘rsatgani o‘rganildi.
3. Komparativ tahlil – O‘rganilayotgan davr ta’lim siyosati boshqa mintaqalardagi ta’lim islohotlari bilan solishtirildi. Xususan, Markaziy Osiyoning boshqa respublikalaridagi o‘xshash va farqli jihatlar aniqlashga harakat qilindi.
4. Mafkuraviy yondashuv – Sovet ta’lim tizimining mafkuraviy jihatlari, darsliklarda aks ettirilgan ideologik ta’sir va uning jamiyat tafakkuriga ko‘rsatgan natijalari baholandi.

NATIJALAR

1920–30-yillardagi Oʻzbekistonda ro‘y bergan ijtimoiy va siyosiy oʻzgarishlar jamiyat hayotining barcha jabhalariga, jumladan, ta’lim tizimiga ham chuqur ta’sir koʻrsatdi. Sovet hokimiyatining oʻrnatilishi va kommunistik mafkuraning kuchayishi Oʻzbekistonda yangi ijtimoiy tartibni shakllantirishga qaratilgan bo‘lsa-da, bu jarayon turli murakkabliklar va muammolar bilan kechdi.

1. Siyosiy o‘zgarishlarning natijalari

1920-yillarda sovet hokimiyatining mustahkamlanishi natijasida Oʻzbekiston SSR tashkil etildi. Biroq bu jarayon mustaqil milliy davlat qurilishi emas, balki Moskvaga qaram bo‘lgan totalitar boshqaruv tizimining shakllanishi bilan yakunlandi. Milliy-hududiy chegaralanish (1924-yil) natijasida Oʻzbekiston SSR tarkib topdi, ammo bu jarayon Markaziy Osiyo xalqlari orasidagi etnik va siyosiy muammolarni chuqurlashtirdi. Sovetlashtirish va kollektivizatsiya siyosati jamiyat hayotiga katta o‘zgarishlar kiritdi. Xususan, 1929–1930-yillarda jamoalashtirish natijasida dehqonlarning an’anaviy xo‘jalik yuritish usullari butunlay buzildi va ocharchilik kuchaydi. Repressiyalar va qatag‘onlar natijasida milliy ziyolilar, din arboblari va o‘zbek intelligensiyasi vakillari yo‘q qilindi yoki qamoqqa olindi. Bu esa milliy tafakkurning cheklanishiga olib keldi.

2. Ijtimoiy o‘zgarishlarning natijalari

Sovet davrida Oʻzbekiston ijtimoiy tuzilmasida tub burilishlar sodir bo‘ldi. Savodsizlikka qarshi kurash natijasida aholining bilim darajasi keskin oshdi. 1920-yillarda umumiy savodxonlik darajasi past bo‘lsa, 1930-yillarga kelib savodsizlik sezilarli darajada kamaydi. Ayollarning ijtimoiy faolligi oshirildi. 1927-yilda "Hujum" siyosati doirasida ayollarning pardani tashlash harakati amalga oshirildi, bu esa gender tengligini targ‘ib qilishga qaratilgan edi. Biroq bu jarayon zo‘ravonlik va majburlashlar bilan olib borildi. Shahar va qishloq aholisi o‘rtasidagi tafovut kuchaydi. Sanoatlashtirish siyosati shahar infratuzilmasini rivojlantirdi, ammo qishloq xo‘jaligi sektorida bosim va ekspluatatsiya kuchayib bordi.

3. Ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarning natijalari

1920–30-yillarda ta’lim tizimi jadal rivojlandi, ammo u keskin siyosiylashtirildi. Yangi maktab va oliy o‘quv yurtlari ochildi. 1930-yilda majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy etildi, natijada o‘quvchilar soni sezilarli darajada ortdi. Ta’lim kommunistik mafkuralashtirildi. Barcha darsliklar va o‘quv dasturlari sovet mafkurasi asosida qayta yozildi. Mustaqil fikrlash va milliy ta’lim an’analari cheklab qo‘yildi. Milliy ziyolilarning ta’limdagi roli kamaydi. 1930-yillarda ko‘plab o‘zbek pedagog va olimlari repressiyaga uchradi, natijada ta’lim tizimida rusifikatsiya jarayoni jadallashdi.

1920–30-yillardagi Oʻzbekistonda ro‘y bergan ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar keskin modernizatsiya jarayoni bilan bog‘liq bo‘lsa-da, bu o‘zgarishlar aksariyat hollarda majburlash va zo‘ravonlik bilan amalga oshirildi. Ta’lim sohasidagi islohotlar savodxonlik darajasini oshirishga xizmat qilgan bo‘lsa-da, u keskin mafkuraviy nazorat ostida amalga oshirildi. Milliy ziyolilarning qatag‘on qilinishi esa o‘zbek ilm-fanining mustaqil rivojlanishiga to‘sqinlik qildi. Shu sababli, ushbu davr tarixiy rivojlanish jarayonida muhim bosqich bo‘lsa-da, uning salbiy oqibatlari uzoq yillar davomida sezilib turdi.

Ushbu davrda ta’limni ommaviylashtirish, savodsizlikni bartaraf etish va yangi maktablar tashkil etish jarayoni tezlashdi. Ammo bu jarayon mafkuraviy yo‘naltirilgan bo‘lib, uning natijalari murakkab va ko‘p qirrali bo‘ldi. Dastlab, o‘quv dasturlarining mazmuni tubdan o‘zgartirildi. Milliy madaniyat va tarixga oid fanlar qisqartirilib, ularning o‘rnini sovet mafkurasini targ‘ib qiluvchi darsliklar egalladi. Ta’lim tizimi davlat nazorati ostiga olinib, kommunistik dunyoqarash asosida shakllantirildi. Bu esa milliy tafakkurning rivojlanishiga jiddiy to‘sqinlik qildi. Ayniqsa, diniy ta’limning taqiqlanishi an’anaviy ilmiy meros bilan uzilish yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Bundan tashqari, gender tengligi masalasida ham muhim o‘zgarishlar kuzatildi. Sovet hukumati ayollarni savodsizlikdan chiqarish uchun ko‘plab dasturlarni amalga oshirdi, natijada ayollarning ta’lim olish imkoniyatlari kengaydi. Biroq bu jarayon mahalliy an’analar bilan to‘qnash kelib, jamiyatda keskin bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Ayrim hollarda majburiy ta’limga jalb qilish jarayonlari kuch ishlatish bilan amalga oshirildi.

Ta’lim tizimidagi o‘zgarishlar jamiyatning iqtisodiy tuzilishiga ham ta’sir ko‘rsatdi. Sanoatning rivojlanishi uchun yangi mutaxassislar tayyorlash zarurati tufayli texnikum va oliy ta’lim muassasalari ochildi. Shu bilan birga, ziyolilar sinfining shakllanishi va rivojlanishi qatag‘onlar bilan cheklangan bo‘lib, mustaqil fikrlovchi olim va pedagoglarning faoliyat yuritishi qiyinlashdi. Siyosiy bosim sababli ko‘plab ilmiy xodimlar ta’qib ostiga olindi, bu esa ilm-fan rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

Shuningdek, yozuv islohoti ham ta’lim tizimida muhim o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Arab alifbosidan lotinga, keyin esa kirill yozuviga o‘tish natijasida avlodlar o‘rtasida bilim merosini uzatish jarayoni murakkablashdi. Natijada, milliy ilmiy va madaniy merosning uzluksiz rivojlanishi sekinlashdi. Bularning barchasi ta’lim tizimining rasmiy jihatdan rivojlanganini ko‘rsatgan bo‘lsa-da, uning siyosiy va mafkuraviy cheklovlar ostida shakllanganligi kelajak avlodlar uchun jiddiy qiyinchiliklar tug‘dirdi. Ushbu davr tajribasi bugungi ta’lim tizimini rivojlantirishda muhim saboq bo‘lib xizmat qiladi, chunki har qanday ta’lim islohoti faqatgina mafkuraviy emas, balki ilmiy asosga ega bo‘lishi lozim.

MUHOKAMA

1920–30-yillardagi Oʻzbekistonning ijtimoiy va siyosiy hayotida ro‘y bergan o‘zgarishlar jamiyat taraqqiyoti uchun muhim bosqich bo‘ldi. Ushbu davrda sovet hokimiyati o‘rnatilishi, iqtisodiy va madaniy islohotlarning amalga oshirilishi ta’lim tizimiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Biroq, bu jarayonning ijobiy va salbiy jihatlari mavjud bo‘lib, ularning natijalari bugungi kun tadqiqotchilari tomonidan turlicha baholanmoqda.

Siyosiy jarayonlar va ularning ta’limga ta’siri

Sovet hokimiyati mustahkamlanishi bilan jamiyatning barcha jabhalari, jumladan, ta’lim sohasi ham to‘liq nazorat ostiga olindi. Kommunistik mafkurani singdirish maqsadida ta’lim dasturlari keskin o‘zgartirildi. Bu holat ilmiy mustaqillik va tanqidiy tafakkur rivojlanishiga to‘sqinlik qildi. Milliy ziyolilarning qatag‘on qilinishi natijasida ta’lim tizimi tajribali pedagoglardan mahrum bo‘ldi, bu esa kadrlar yetishmovchiligiga olib keldi.

Ijtimoiy o‘zgarishlar va ta’lim tizimi

Sovet davrida ijtimoiy hayotda katta siljishlar sodir bo‘ldi. Savodsizlikka qarshi kurash dasturlari natijasida aholining umumiy bilim darajasi oshdi. Xususan, ayollar ta’lim olishi uchun imkoniyatlar yaratildi, bu esa gender tengligi yo‘lida muhim qadam bo‘ldi. Biroq, majburiy kollektivizatsiya va sanoatlashtirish siyosati tufayli ko‘plab oilalar iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi, bu esa bolalarning muntazam ta’lim olishiga to‘sqinlik qildi.

Madaniy va mafkuraviy bosimning ta’limga ta’siri

Ta’lim tizimi faqat ilmiy bilimlarni berish bilan cheklanmay, sovet mafkurasini targ‘ib qilish vositasiga aylandi. Maktablarda darsliklar qat’iy nazorat ostida tayyorlandi, milliy qadriyatlar va an’anaviy bilimlar chetga surildi. O‘zbek yozuvining arab alifbosidan lotin, keyinchalik esa kirill grafikasi asosida o‘zgartirilishi milliy madaniyat va ta’lim tizimining barqaror rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi.

Siyosiy tazyiq va ilmiy erkinlik cheklovlari

1930-yillarga kelib, siyosiy qatag‘onlar kuchaygan sari, ilmiy va ta’lim muassasalari faoliyati ham keskin cheklab qo‘yildi. Ko‘plab olimlar, pedagoglar va ziyolilar "aksil-inqilobiy" deb ayblanib, yo qatag‘on qilindi, yo majburan boshqa sohalarga yo‘naltirildi. Bu esa fan va ta’lim rivojlanishining mustaqil yo‘nalish olishini imkonsiz qildi.

Zamonaviy yondashuvlar bilan solishtirish

Bugungi kunda 1920–30-yillardagi ta’lim tizimi bilan zamonaviy ta’limni solishtirganda, ilmiy erkinlik va innovatsion ta’lim metodlari ancha rivojlanganini ko‘rish mumkin. O‘sha davrda mavjud bo‘lgan mafkuraviy cheklovlar hozirgi ta’lim tizimida deyarli yo‘q, ammo o‘sha davrdagi savodxonlikni oshirish harakatlaridan o‘rganish mumkin bo‘lgan jihatlar ham mavjud.

1920–30-yillardagi O‘zbekiston ta’lim tizimida amalga oshirilgan o‘zgarishlar chuqur ijtimoiy va siyosiy jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning uzoq muddatli ta’siri hali ham muhokama qilinmoqda. Ushbu davrda ta’lim tizimi rasmiy ravishda modernizatsiya qilingan bo‘lsa-da, uning rivojlanish yo‘nalishi mafkuraviy cheklovlar ostida shakllangan. Ta’lim islohotlarining ijobiy jihatlaridan biri savodsizlikning keskin kamayishi bo‘ldi. Sovet hukumati tomonidan qabul qilingan majburiy ta’lim dasturlari natijasida keng aholi qatlamlari bilim olish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Xususan, ayollar orasida savodxonlik darajasi oshib, ularning ijtimoiy faolligi ortdi. Bu holat jamiyatning umumiy madaniy darajasini oshirishga xizmat qildi. Biroq, bu jarayon tezkor va ba’zan majburlov yo‘li bilan amalga oshirilgani sababli, u jamiyatning turli qatlamlarida qarama-qarshi munosabatlarni keltirib chiqardi.

Boshqa tomondan, ta’lim tizimining davlat nazoratiga o‘tishi va siyosiy mafkura bilan bog‘liq holda shakllanishi ilmiy-ijodiy erkinlikni chekladi. O‘quv dasturlarining mafkuraviy tus olishi natijasida mustaqil tafakkurga ega ziyolilar bosim ostida qoldi. Bu esa jamiyatda ilmiy fikrlashning rivojlanishiga jiddiy to‘sqinlik qildi. Natijada, ta’limning maqsadi faqat savodxonlikni oshirish emas, balki hukmron mafkurani targ‘ib qilish vositasiga aylandi.

Bundan tashqari, yozuv islohotining ta’lim jarayoniga ta’siri ham keng muhokama qilinadigan masalalardan biridir. Bir necha yil ichida arab alifbosidan lotinga, so‘ng kirill yozuviga o‘tish natijasida avlodlar o‘rtasida bilim merosi uzilishi yuz berdi. Bu, ayniqsa, tarixiy va adabiy manbalarni o‘rganishda qiyinchiliklar tug‘dirdi. O‘quv jarayonida bu o‘zgarishlar ko‘plab muammolarni keltirib chiqargan bo‘lsa-da, davlat siyosati doirasida u millatni sovet madaniyati bilan uyg‘unlashtirishga qaratilgan edi.

Muhokama natijalari shuni ko‘rsatadiki, 1920–30-yillardagi O‘zbekistonning ta’lim tizimi jadal rivojlangan bo‘lsa-da, u qat’iy siyosiy va mafkuraviy bosim ostida shakllangan. Ushbu jarayon milliy ta’lim an’analarining cheklanishiga, ilmiy erkinlikning yo‘qolishiga va o‘qituvchilarning repressiyaga uchrashiga olib kelgan. Shunga qaramay, ta’limning umumiy savodxonlik darajasini oshirishga qo‘shgan hissasi inkor etib bo‘lmaydi. Shu sababli, bu davr tarixini chuqur tahlil qilish hozirgi ta’lim tizimini takomillashtirish uchun muhim saboqlar beradi.

XULOSA

1920–30-yillarda Oʻzbekistonda ro‘y bergan ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar mamlakatning barcha jabhalariga, jumladan, ta’lim tizimiga ham chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Sovet hokimiyati mustahkamlanishi bilan jamiyat hayoti tubdan o‘zgardi, yangi boshqaruv tizimi joriy qilindi va butun madaniy-ma’rifiy jarayonlar qat’iy nazorat ostiga olindi. Ushbu islohotlar ta’lim tizimining rivojlanishiga ham imkon yaratdi, ham uning mafkuraviy cheklovlarga duch kelishiga sabab bo‘ldi.

Birinchidan, ushbu davrda savodsizlikka qarshi kurash keng ko‘lamda olib borildi va ta’lim tizimi ommaviylashdi. 1930-yilda umumiy majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy etildi, bu esa jamiyatdagi bilim saviyasining oshishiga xizmat qildi. Ayollar va qishloq aholisi uchun ham ta’lim olish imkoniyatlari yaratildi. Biroq, bu jarayon siyosiy va mafkuraviy bosim ostida amalga oshirildi.

Ikkinchidan, ta’lim tizimi to‘liq sovet mafkurasiga bo‘ysundirildi. O‘quv dasturlari va darsliklar kommunistik ideologiya asosida tuzildi, mustaqil tafakkur va milliy qadriyatlar cheklab qo‘yildi. O‘zbek yozuvining ikki marta o‘zgartirilishi (arab alifbosidan lotinga, keyin esa kirillga) milliy ta’lim tizimining barqaror rivojlanishiga jiddiy to‘sqinlik qildi.

Uchinchidan, siyosiy tazyiqlar va qatag‘onlar natijasida milliy ziyolilar, jumladan, pedagog va olimlar qamaldi yoki yo‘q qilindi. Bu esa ilmiy salohiyatning pasayishiga va ilm-fan rivojlanishining sustlashishiga sabab bo‘ldi.

Shunday qilib, 1920–30-yillardagi ta’lim islohotlari savodxonlik darajasini oshirish va ta’lim tizimini rivojlantirishga xizmat qilgan bo‘lsa-da, uning siyosiylashtirilishi va milliy ziyolilarga nisbatan bosimlar o‘sha davrda qabul qilingan qarorlarning murakkab va bahsli jihatlarini ko‘rsatadi. Bugungi kunda ushbu tarixiy tajribani chuqur tahlil qilish, undan saboq olish va zamonaviy ta’lim tizimini rivojlantirish uchun tegishli xulosalar chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi.