Kirish. Ubaydulloh ibn Mas’ud Sadrush-Sharia Buxoriy (vaf. 747/1346) o‘rta asrlarda Movarounnahrning eng muhim islom olimlaridan biri sifatida tarix sahifalarida o‘z o‘rniga ega. U Hanafiy mazhabi fiqhi, usul al-fiqh, tafsir, mantiq, kalom, falsafa, arab tili va balog‘ati, falakiyot, tarix va fatvo sohalarida keng qamrovli ilmiy meros qoldirgan. Uning asarlari, xususan, “Tanqihul-usul”, “Muxtasarul-Viqoya” va “Fatavoi Movarounnahr” kabi muhim risolalari Hanafiy fiqhining rivojlanishida muhim o‘rin tutadi va Movarounnahrdagi ijtimoiy-huquqiy munosabatlarni tartibga solishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ubaydulloh ibn Mas’udning ilmiy faoliyati nafaqat Buxoro madrasalarida, balki butun islom olamida o‘z aksini topgan bo‘lib, uning asarlari keyingi avlod olimlari uchun muhim manba bo‘lib xizmat qilgan.

Biroq, Ubaydulloh ibn Mas’udning shaxsiyati, yashagan davri, ijtihod uslubi, tasavvufdagi o‘rni, qozilik faoliyati, dars berish uslubi va ustoz-shogirdlari haqidagi ma’lumotlar tadqiqotlarda yetarli darajada yoritilmagan. Uning asarlarining aksariyati haligacha chuqur tahlil qilinmagan va ba’zi risolalarining nusxalari faqat qo‘lyozma shaklida saqlanib kelmoqda. Bu esa uning ilmiy merosini to‘liq o‘rganishda muayyan qiyinchiliklar tug‘diradi. Shu bilan birga, ushbu olimning Movarounnahr va umuman islom olami ilmiy-ma’naviy taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi yuqori baholanishiga qaramay, uning faoliyati va asarlari to‘g‘risidagi tadqiqotlar ko‘pincha muxtasar va umumiy xususiyatga ega. Ushbu maqola Ubaydulloh ibn Mas’udning ilmiy merosining Sharq, Turkiya, Gʻarb va O‘zbekiston olimlari tomonidan o‘rganilish darajasini tahlil qilishga bag‘ishlangan bo‘lib, mavzu yuzasidan mavjud tadqiqotlarning yetishmovchiliklari va kelajakdagi imkoniyatlarni ko‘rib chiqadi..

Adabiyotlar tahlili. Sharq olimlari tadqiqotlar: Sharq olimlari Ubaydulloh ibn Mas’udning hayoti va ilmiy merosiga oid muhim ma’lumotlarni tabaqot va biografik manbalarda qayd etgan. Jumladan, Hoji Xalifa (1609–1657) o‘zining “Kashf az-zunun” asarida Ubaydulloh ibn Mas’udning “Tanqihul-usul”, “Tavzih fi halli g‘avomiz ut-Tanqih”, “Kulliyatul-fiqh”, “Muxtasarul-Viqoya”, “Mustatoba”, “Ta’dilul-ulum”, “Risalatut-ta’vil qissati Yusuf” va “Fatavoi Movarounnahr” kabi asarlarini zikr qilgan (Hoji Xalifa, 1835–1858). Umar Rizo Qahhola (1905–1987) o‘zining “Mu’jam al-muallifin” asarida Ubaydulloh ibn Mas’udni Hanafiy mazhabining yetakchi faqihlaridan biri sifatida tavsiflagan va uning asarlarining fiqhiy ahamiyatiga e’tibor qaratgan (Qahhola, 1957–1961). Mavlono Toshko‘prizoda (1495–1561) va Ismoil Posho Bag‘dodiy (1830–1893) kabi olimlar uning ustoz-shogirdlari va islom fiqhidagi o‘rni haqida muxtasar ma’lumotlar bergan (Toshko‘prizoda, 1980; Bag‘dodiy, 1951–1955).

Zamonaviy arab olimlaridan Doktor Mariyam Husayniy va Muhammad Abdulqodir Qurashiy Ubaydulloh ibn Mas’udning “Muxtasarul-Viqoya” asarining Hanafiy fiqhidagi o‘rnini tahlil qilgan (Husayniy, 2010; Qurashiy, 2008). Fuad Sezgin (1924–2018) o‘zining “Tarix al-turos al-arabiy” asarida Ubaydulloh ibn Mas’udning mantiq va falsafa sohasidagi asarlariga e’tibor qaratgan va uning arab tili va balog‘atiga qo‘shgan hissasini yuqori baholagan (Sezgin, 1967–2018).

Turk olimlarining tadqiqotlari. Turkiyalik tadqiqotchilar Ubaydulloh ibn Mas’udning ilmiy merosini o‘rganishda muhim xizmat qilgan. Yilmaz Hayriddin va Ahmad O‘zel uning “Tanqihul-usul” va “Muxtasarul-Viqoya” asarlarining Hanafiy usul al-fiqhdagi ahamiyatini tahlil qilgan (Hayriddin, 2005; O‘zel, 2012). Hayriddin Karaman va Mehmet Keskin Ubaydulloh ibn Mas’udning fatvolarining Movarounnahrdagi ijtimoiy-huquqiy munosabatlarga ta’sirini ko‘rib chiqqan (Karaman, 2015; Keskin, 2018). Usmon Keskio‘g‘li va Abduqodir Sener uning qozilik faoliyati va ijtihod uslubiga oid tadqiqotlarda muhim ma’lumotlar keltirgan (Keskio‘g‘li, 2010; Sener, 2014). Sazoyi Bektemir va Nejdet To‘sun esa uning mantiq va kalom sohasidagi asarlarini o‘rganib, ushbu asarlarning o‘rta asr islom falsafasiga ta’sirini ko‘rsatgan (Bektemir, 2016; To‘sun, 2019).

Gʻarb olimlarining tadqiqotlari: Gʻarb olimlari Ubaydulloh ibn Mas’udning merosini ko‘proq umumiy Movarounnahr ilmiy an’analari kontekstida o‘rgangan. V.V.Bartold (1869–1930) o‘zining “Turkiston tarixi” asarida Ubaydulloh ibn Mas’udning Buxoro madrasalaridagi ilmiy faoliyatiga muxtasar to‘xtalgan (Bartold, 1928). O.Chexovich va O.G.Bolshakov uning fatvolarining Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy hayotga ta’sirini tahlil qilgan (Chexovich, 1974; Bolshakov, 1988). K.E.Bosvort va V.B.Hallaq Ubaydulloh ibn Mas’udning Hanafiy mazhabidagi mujtahid sifatidagi o‘rnini ko‘rsatgan (Bosvort, 1996; Hallaq, 2009). A.F.Ibrohim va T.I.Sultanov uning arab tili va balog‘atiga qo‘shgan hissasini qayd etgan (Ibrohim, 2011; Sultanov, 2013).

O‘zbekiston olimlarining tadqiqotlari: O‘zbekistonlik olimlar Ubaydulloh ibn Mas’udning merosini o‘rganishda muhim qadamlar tashladi. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf (1952–2015) o‘zining “Fiqhiy yo‘nalishlar va kitoblar” asarida Ubaydulloh ibn Mas’udning “Muxtasarul-Viqoya” asarining Hanafiy mazhabidagi ahamiyatini ta’kidlagan (Muhammad Yusuf, 2008). Abdulaziz Mansur va Salohiddin Muhiddin uning fatvolarining zamonaviy fiqhiy muammolarga munosabatini ko‘rib chiqqan (Mansur, 2015; Muhiddin, 2017). Ashirbek Mo‘minov va Rashid Zohidov Ubaydulloh ibn Mas’udning Buxoro madrasalaridagi pedagogik faoliyatiga e’tibor qaratgan (Mo‘minov, 2005; Zohidov, 2010).

Muhokama: Ubaydulloh ibn Mas’udning ilmiy merosi Sharq, Turkiya, Gʻarb va O‘zbekiston olimlari tomonidan turli nuqtai nazarlardan o‘rganilgan bo‘lsa-da, ushbu tadqiqotlar ko‘pincha muxtasar va umumiy xususiyatga ega. Uning yashagan davri, shaxsiyati, ijtihod uslubi, tasavvufdagi o‘rni, qozilik faoliyati va dars berish uslubi kabi muhim jihatlar haligacha to‘liq o‘rganilmagan. Ayniqsa, uning “Fatavoi Movarounnahr” asarining ijtimoiy-huquqiy munosabatlarga ta’siri, “Tanqihul-usul” asarining usul al-fiqhdagi o‘rni va “Ta’dilul-ulum” asarining mantiq va falsafadagi ahamiyatiga oid chuqur tadqiqotlar yetishmaydi.

Xulosa: Ubaydulloh ibn Mas’ud Sadrush-Sharia Buxoriyning ilmiy merosi Sharq va Gʻarb olimlari tomonidan muayyan darajada o‘rganilgan bo‘lib, uning Hanafiy fiqhi, mantiq, falsafa va arab balog‘atiga qo‘shgan hissasi yuqori baholangan. Biroq, uning shaxsiyati, ijtihod uslubi, tasavvufdagi o‘rni va pedagogik faoliyatiga oid masalalar to‘liq ochib berilmagan. Kelgusida ushbu sohalarda chuqur tadqiqotlar olib borish zarur bo‘lib, bu Movarounnahrning ilmiy-ma’naviy merosini yanada boyitishga xizmat qiladi.