Kirish

Globallashuv sharoitida oliy ta’lim tizimi tobora raqobatbardosh muhitda faoliyat yuritishga majbur bo‘lmoqda. O‘zbekiston Respublikasida ham oliy ta’lim muassasalari oldida yangidan-yangi vazifalar, jumladan, innovatsion rivojlanish, xalqaro reytinglarda ishtirok etish, hamkorlikni kengaytirish kabi strategik masalalar qo‘yilmoqda (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, 2020; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, n.d.).          Ushbu vazifalarni samarali bajarish uchun an’anaviy boshqaruv uslublari yetarli emas. Shu bois, OTMlarni strategik asosda boshqarish zaruriyati kundan-kunga ortib bormoqda.

Muallif sifatida, ushbu maqolada men aynan strategik menejmentning nazariy asoslari va amaliy imkoniyatlarini OTM faoliyatiga uyg‘unlashtirish masalalarini o‘rganishga intildim. Men uchun eng muhim jihat – bu boshqaruvni zamonaviylashtirish orqali ta’lim sifatini oshirish, samaradorlikka erishish va ta’lim muassasasini strategik maqsadlarga yo‘naltirishdir.

Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili

Mazkur mavzuni yoritishda bir qator xorijiy va mahalliy manbalar tahlil qilindi. Xususan, Mintzberg, Porter, Kaplan va Norton kabi yetakchi mutaxassislarning strategik boshqaruv nazariyalari asos qilib olindi (Mintzberg, 2000; Porter, 1985; Kaplan & Norton, 1996). Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va qarorlari, Oliy ta’limni 2030-yilgacha rivojlantirish strategiyasi, Innovatsion rivojlanish vazirligining ma’lumotlari asosiy huquqiy asos bo‘lib xizmat qildi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, 2020; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, n.d.).

Mahalliy mualliflardan N. Abdullayeva, Sh. Azimov, M. Nazarovlarning ishlarida OTM faoliyatining iqtisodiy va menejment jihatlari yoritilgan bo‘lsa-da, strategik menejment yondashuvi chuqur tahlil etilmagan (Abdullayeva, 2021; Azimov, 2020; Nazarov, 2019). Shu bois, ushbu maqolada mazkur bo‘shliqni to‘ldirishga intildim.

Tadqiqot metodologiyasi

Strategik menejment tamoyillarini oliy ta’lim muassasasi faoliyatiga tatbiq etishda men bir necha muhim yondashuvlarni aniqladim va ularni amaliyotga mos tarzda tahlil qilib chiqdim. Bu yondashuvlar faqat nazariy konsepsiya sifatida emas, balki real OTMlarda amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan aniq yo‘nalishlar sifatida qaraldi. Har bir yondashuvning ichki mohiyatini ochib berish, ularni mavjud boshqaruv tizimi bilan solishtirish va o‘zaro integratsiyasini ko‘rsatish mening tadqiqotimning asosiy maqsadlaridan biri bo‘ldi (Mintzberg, 2000; Porter, 1985). Eng avvalo, missiya va kelajak tasavvuri asosidagi yondashuvga to‘xtalmoqchiman. Bu yondashuv doirasida men universitet o‘zining kelajakdagi qiyofasini, o‘ziga xos yo‘nalishlarini aniq belgilab olishi kerak, degan fikrga keldim. Aksariyat hollarda OTMlarda “qayerga boramiz?” degan savolga javob beruvchi aniq konsepsiya yo‘q. Shu sababli, universitetning missiyasi va vizioni faqatgina hujjatlarda emas, balki amaliy faoliyatda ham aks etishi zarur. Men ushbu fikrni asoslab berish maqsadida bir nechta OTMning rasmiy hujjatlarini tahlil qildim va natijada strategik yo‘nalishlarning faqatgina qog‘ozda qolayotganini kuzatdim (Kaplan & Norton, 1996). Keyingi tahlilimni SWOT tahliliga asoslangan yondashuvga qaratdim. Mazkur yondashuvni qo‘llash orqali OTM o‘zining kuchli va zaif tomonlarini, imkoniyatlari va tahdidlarini aniqlashi, strategiyasini ana shu real holatga mos holda shakllantirishi mumkin. Tadqiqotimda bir nechta OTM misolida SWOT tahlil o‘tkazdim va shuni aniqladimki, ko‘plab OTMlar o‘zlarining ichki resurslarini yetarlicha anglamagan, tashqi imkoniyatlardan esa kam foydalanmoqda. Shu bois, ushbu yondashuv strategik rejalashtirishning zaruriy bosqichi sifatida qabul qilinishi kerak (Abdullayeva, 2021). Shuningdek, men manfaatdor tomonlar – ya’ni stakeholderlar yondashuvini ham chuqur tahlil qildim. OTMlar nafaqat talabalar, balki ish beruvchilar, mahalliy hokimiyat, xalqaro hamkorlar, bitiruvchilar va ota-onalar bilan hamkorlikda faoliyat yuritishi lozim. Mening kuzatuvim shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekistondagi ko‘plab OTMlar bu guruhlarning ehtiyojlarini strategik rejalarda yetarli darajada hisobga olmayapti. Bu esa universitet va jamiyat o‘rtasida uzilishlar, ya’ni aloqa zaifligini keltirib chiqaradi. Mening taklifim – strategik rejalashtirishda stakeholderlar fikrini majburiy komponent sifatida kiritish (Azimov, 2020). Bugungi kunda innovatsiyaga asoslangan rivojlanish yondashuvi strategik boshqaruvda ajralmas bo‘lib qolmoqda. Men uchun bu yondashuvning eng muhim tomoni shundaki, u universitetlarni zamonaviy bilimlar markaziga aylantiradi. Ammo mavjud holat shuni ko‘rsatdiki, innovatsiya ko‘proq grantlar yoki alohida loyihalar doirasida amalga oshirilmoqda, u universitet ichki boshqaruv tizimiga chuqur integratsiyalashmagan. Men taklif qilayotgan yondashuv – bu innovatsiyani institut madaniyatining asosiy qismiga aylantirish, ya’ni uni doimiy tizimga aylantirishdir (Nazarov, 2019). Bundan tashqari, resurslar samaradorligi va barqarorlik yondashuviga ham alohida e’tibor qaratdim. Har qanday strategik reja moliyaviy, insoniy va moddiy resurslarsiz amaliyotda o‘z aksini topa olmaydi. Men tahlil qilgan OTMlarda budjet resurslari ko‘pincha muayyan natijaga yo‘naltirilmasdan, mexanik tarzda taqsimlanmoqda. Shuning uchun men “natijaga yo‘naltirilgan byudjet” modelini taklif etdim. Bu modelda har bir xarajat o‘z natijasi bilan bog‘liq bo‘ladi. Tashqi raqobatbardoshlik yondashuvi esa xalqaro reytinglar, xorijiy talabalarni jalb qilish, universitet brendini mustahkamlashga xizmat qiladi. Men bu yondashuvni chuqur o‘rganar ekanman, shuni angladimki, OTMlar o‘zlarini hali ham lokal tashkilot sifatida ko‘rmoqda, global maydondagi mavjud imkoniyatlarni esa to‘liq anglamagan. Mening fikrimcha, har bir universitet o‘zining xalqaro strategiyasiga ega bo‘lishi va uni aniq bosqichlar asosida amalga oshirishi zarur. Nihoyat, moslashuvchanlik yondashuvi – bu strategik menejmentning zamonaviy tamoyillaridan biridir. Universitetlar ichki va tashqi o‘zgarishlarga tez va samarali tarzda javob bera olishi kerak. Men tadqiqot davomida kuzatganim – ko‘p OTMlarda strategik rejalar bir martalik hujjat sifatida shakllantirilib, so‘ngra yangilanmasdan qolmoqda. Bu esa ularning zamon bilan hamnafas bo‘lishiga to‘sqinlik qilmoqda. Mening taklifim – strategik rejalarning har yili monitoringdan o‘tkazilishi va moslashtirib borilishi.

Yuqoridagi tahlillar asosida men xulosa qilamanki, strategik menejment yondashuvlari OTMlarda kompleks tarzda, bir-birini to‘ldiruvchi tizim sifatida qaralishi zarur. Ularning har biri alohida ahamiyatga ega bo‘lsa-da, birgalikda ular universitetning zamonaviy boshqaruv modelini shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bois, strategik yondashuv – bu bir martalik harakat emas, balki uzluksiz rivojlanishning me’yoriy asosidir.

Ushbu jadval orqali men yondashuvlarning faqat nazariy emas, balki amaliy jihatlarini ham ko‘rsatishga harakat qildim. Har bir ustun orqali OTMlar uchun bu yondashuvlarning qanday tatbiq etilishi, qanday foyda keltirishi va qanday natija berishini aniq ko‘rish mumkin. Men o‘tkazgan tahlillar asosida shuni ta’kidlashim mumkinki, bu yondashuvlar mustaqil tarzda emas, balki kompleks va uzviy tizimda qo‘llanganda eng yuqori samaraga erishiladi.

Jadval 1.

Xulosa va takliflar

• Mening tadqiqotim asosida quyidagi xulosalarga keldim:
• OTMlar boshqaruvida strategik menejment tamoyillarini joriy etish nafaqat zamonaviy talab, balki rivojlanishning asosiy omilidir.
• Yuqori sifatli boshqaruv faqatgina aniq rejalashtirish, o‘lchab bo‘ladigan maqsadlar va samarali nazorat vositalari orqali amalga oshiriladi.
• Har bir OTM o‘zining ichki resurslarini, tashqi imkoniyatlarini to‘liq tahlil qilgan holda, o‘ziga mos strategik yo‘nalishni tanlashi kerak.

Takliflar

• Har bir OTMda strategik rivojlanish bo‘limini tashkil etish.
• Universitet rahbarlari va boshqaruv xodimlari uchun strategik menejment bo‘yicha malaka oshirish kurslarini joriy qilish.
• Strategik rejalarni ishlab chiqishda zamonaviy axborot tizimlaridan foydalanishni kengaytirish.