XX asr oxiri va XXI asr boshida kognitiv tilshunoslik turli yo‘nalishlarda – kognitiv grammatika, kognitiv semantika, lingvistik semiotika, metafora nazariyasi, diskurs va ramkalar semantikasi – keskin rivojlandi. Bu oqim tilni inson ongidagi konseptual dunyo bilan bog‘laydi: ma’no – bu konseptualizatsiya jarayoni, ya’ni so‘zning referenti ongda qanday tuzilsa, matnda ham shunday «ko‘rinadi» (Lakoff & Johnson, 1980; Langacker, 2008). Shuning uchun kognitiv semantika real borliq bilan konseptual borliq to‘liq mos tushmasligini, lekin til ularning orasida «ko‘prik» bo‘lib xizmat qilishini ta’kidlaydi (Croft & Cruse, 2004; Geeraerts, 2010).

Mazkur maqolada lug‘at tarkibini kognitiv nuqtai nazardan tadqiq etishning ikki asosiy konturi yoritiladi: birinchisi – kategoriyalash va konsept tushunchasi yordamida leksik birliklarning ichki tuzilishini tahlil qilish; ikkinchisi – paremiologik birliklar (maqol, matal, qanotli iboralar) orqali semantika va pragmatika kesishmasidagi ma’noni ko‘rsatish. Yondashuvning umumiy g‘oyasi shuki, leksik birliklarning «yadro – periferiya» strukturasi mavjud: yadroda prototipik xususiyatlar jamlanadi, periferiya esa registr, janr va diskursga ko‘ra siljiydi (Geeraerts, 2010; Evans & Green, 2006).

Til konseptual dunyoni makro, mikro va subkategoriya darajasida modellashtiradi. Makrokategoriyalar – narsalar, xossalar va munosabatlar; mikrokategoriyalar – substansial (tabiat, modda, hodisa), atributiv (harakat, o‘zgarish, makon – zamon, ong – tafakkur) va relyativ (shakl –mazmun, sifat – miqdor, sabablilik – tasodif, umumiylik – xususiylik – yakkalik) guruhlar sifatida tasvirlanadi. Bu ramkalar ichida leksik birlikning «mazmuni» hodisa va xossalar yig‘indisi, «shakli» esa mazmunning tashkil topish usuli sifatida talqin qilinadi (Langacker, 2008; Jackendoff, 2002). Shunday qilib, mazmun – shakl munosabati faqat struktur tilshunoslikda emas, balki kognitiv semantikada ham markaziy tushunchadir (Croft & Cruse, 2004).

Kognitiv semantikaning tayanch tushunchasi – konsept. Konsept bir vaqtning o‘zida kategoriya, birlik va tuzilma; u perseptiv – kognitiv – affektiv tabiatga ega bo‘lgan dinamik hodisa sifatida ko‘riladi. Konseptning «operatsion» xususiyati shundaki, u til birliklari orqali ijtimoiy bilimni tashkil qiladi, madaniy xotirani kodlaydi va diskursda faollashganda turli fasetlarni «yoqadi». Konsept ko‘pincha obraz, tushuncha va ramz uchligi sifatida namoyon bo‘ladi; u «yadro»dagi tasviriy belgilardan «periferiya»ga – baholovchi va konnotativ belgilargacha yoyiladi (Evans & Green, 2006; Geeraerts, 2010). Aynan mana shu fasetlilik polisemiyaning tabiiy manbaidir:        bitta leksik birlik turli kontekstlarda turli fasetlarni faollashtiradi, lekin ular umumiy konseptual karkasga bog‘langan bo‘ladi (Pustejovsky, 1995).

Paremiologik birliklar – konseptlarning eng ixcham va intensiv «konteynerlari». Maqol va matallarda semantika bilan pragmatika chegarasi nihoyatda nozik: so‘zma-so‘z ma’no ko‘pincha yetarli emas, chunki ibora ijtimoiy indekslar, odob va madaniy skriptlar bilan «ishlaydi». Shuning uchun paremiya ma’nosi ko‘pincha konseptualizatsiyaning natijasi, ya’ni ijtimoiy tajribaning umumlashgan ifodasidir (Mieder, 2004; Wierzbicka, 1996). Paremiologik birliklar o‘rtasida sinonimiya, funksional o‘rinbosarlik, hatto antonimiya munosabatlari paydo bo‘lishi mumkin; bu, bir tomondan, maydon ichidagi paradigmatik aloqalarni, ikkinchi tomondan, kollokatsion va ramka (frame) sathidagi sintagmatik aloqalarni ko‘rsatadi (Fillmore, 1985; Sinclair, 1991).

Kognitiv yondashuv lug‘at tuzish va tarjimaga bevosita ta’sir qiladi. Leksikograf uchun paremiya yoki terminni lug‘atga kiritishdan avval uning kelib chiqishi, motivatsiyasi, tarixiy o‘zgarishlari, me’yor bilan munosabati, registr va uslubiy ko‘lami, qo‘llanish chastotasi va kollokatsion «pasporti» aniqlanishi zarur. Bu ishni osonlashtirishda korpuslar, xususan, O‘zbek tilining milliy korpusi (OTMK) katta yordam beradi: so‘z yaqin qo‘shnilari, tipik fe’l–ot juftliklari, atributlar va boshqaruv ramkalari avtomatik yig‘iladi, bu      esa disambigulyatsiyani aniqroq qiladi (O‘zbek tilining milliy korpusi, n.d.; Sinclair, 1991). Korpusli yondashuv polisemiyaning «yadro–periferiya» tuzilishini ko‘rishga hamda qaysi ma’no qaysi janrda ustunligini aniqlashga imkon beradi (Geeraerts, 2010).

An’anaviy lingvistik semantika bilan qiyos qilsak, o‘xshashliklar va farqlar yaqqol ko‘rinadi. An’anaviy maktab takrorlanish, qisqarish (Potebnja printsipi), semantik maydon (Trier, Porzig), izomorfizm, yadro – periferiya kabi tamoyillarni ishlab chiqqan (Geeraerts, 2010). Kognitiv semantika esa shu tamoyillarni konseptual modellashtirish bilan bog‘laydi: maydon – bu faqat paradigmalar emas, balki tajriba asosida shakllangan ramkalar to‘plamidir; yadro – periferiya esa prototip nazariyasiga ulanadi va kategoriyaning         «eng yaxshi namunalari»ni markazga qo‘yadi (Evans & Green, 2006; Geeraerts, 2010). Natijada semantika va pragmatika chegarasi «silliqlashadi»: ma’no doimo qo‘llanish holati, adresat, registr va ijtimoiy indekslar bilan birga keladi (Croft & Cruse, 2004).

Polisemiyani boshqarish uchun amaliy mezonlar zarur. Generativ leksikon nazariyasi «dot-turlar» orqali kompleks tiplilikni tushuntiradi: masalan, «kitob» – jism va ma’lumot; «universitet» – muassasa va joy; «platforma» – muhit va tayanch. Bu hollarda kopredikatsiya testi yordam beradi: «qiziqarli        va hajmli kitob» tabiiy, «g‘ishtli platforma»           (IT kontekstida) esa nomuvofiq; demak, birinchida fasetlar mos, ikkinchida esa       semantik ko‘prik yo‘q (Pustejovsky, 1995). Bunday testlar paremiologik birliklarda ham ishlaydi: iboraning ikki faseti birgalikda yurganda «tabaqalashtirish» o‘rniga «boyitish» yuz beradi; aks holatda – omonimiya xavfi kuchayadi (Dobrovol’skij & Piirainen, 2005).

Kognitiv semantika doirasida metafora alohida o‘rin tutadi. Terminologik metafora – leksik o‘sishning asosiy mexanizmlaridan          biri: «platforma», «bulut», «virus», «oyna» kabi obrazlar turli domenlarda yangi texnik va ijtimoiy ma’nolarni «ko‘chiradi» (Lakoff & Johnson, 1980). Metafora doimiy kollokatsiyalar orqali normaga aylanadi va oxir-oqibat terminologik yadroga kiradi. Kollokatsion profil keskin o‘zgarganda – masalan, «bulut» so‘zi yonida «saqlash», «infratuzilma», «masshtablash» ko‘payganda – semantik siljish fakt bo‘ladi (Sinclair, 1991). Bunday holatlarda lug‘at tavsifi prototipik markaz va registr bo‘yicha periferiya sifatida qurilishi zarur (Geeraerts, 2010).

Paremiologiyada ham registr masalasi muhim: bir ibora xalq og‘zaki ijodida bir xil ijtimoiy signal bersa, rasmiy uslubda boshqacha o‘qilishi mumkin. Shuning uchun funksional variantlar va sotsiolingvistik teglar (masalan, «nutqiy etiketi kuchli/zaif», «polemik», «rasmiy yozishma uchun mos emas») ko‘rsatilishi kerak (Mieder, 2004; Wierzbicka, 1996). Bu nafaqat tarjima, balki ichki normallashtirish uchun ham zarur: madaniy qarama-qarshiliklarning ildizi ko‘pincha aynan pragma-semantik tafovutlarda yotadi (Fillmore, 1985).

Kognitiv yondashuvning yana bir       foydasi – lug‘aviy birlik va bilim tuzilmalari o‘rtasidagi ikkiyoqlama aloqa. Ramkalar semantikasi nuqtai nazaridan so‘z «ramka yuzi»ni ochadi, ramka esa maqol yoki atama bilan bog‘langan tipik rollar va atributlarni «chaqiradi». Masalan, «sabab – oqibat», «maqsad – vosita», «butun – qism» kabi munosabatlar lug‘at tarkibida sistematik ravishda tarqaladi va tilda mantiqiy – konseptual ko‘priklar yaratadi (Fillmore, 1985; Jackendoff, 2002). Bu ko‘priklar bo‘lmasa, kategoriyalarning chegaralari «quruq ta’rif» darajasida qolib ketadi.

Amaliy jihatdan, kognitiv semantika asosida tuzilgan tavsif quyidagi natijani beradi: (i) leksik birliklarning prototipik yadro – periferiya strukturasi ko‘rsatiladi; (ii) registr bo‘yicha fasetlar farqlanadi; (iii) kollokatsion            va boshqaruv ramkalari hujjatlashtiriladi; (iv) paremiologik birliklar uchun semantika–pragmatika ko‘priklari va sotsiolingvistik teglar beriladi; (v) polisemiyani omonimiyadan ajratuvchi kopredikatsion testlar va korpusli dalillar keltiriladi (Geeraerts, 2010; Sinclair, 1991; Pustejovsky, 1995). Shunday uslubiy yadro tarjima siyosati, normativ stilbuka va terminografiya uchun tayanch bo‘lib xizmat qiladi.

Xulosa qilib aytganda, lug‘at tarkibini kognitiv semantika asosida tadqiq etish – mazmunni «ichkaridan» ko‘rishdir: konseptlar, ramkalar, prototiplar, kollokatsiyalar va registrlar orqali leksik tizimning yashirin geometriyasi ochiladi. Bu geometriya til va jamiyat munosabatlarini aniqroq tasvirlashga, polisemiyani boshqarishga va lug‘at          (jumladan, paremiologik lug‘at)larni foydalanuvchi ehtiyojiga moslashga yordam beradi. Eng muhimi, til haqidagi nazariy       bilimlar korpusli dalillar bilan mustahkamlanadi, ya’ni intuitiv tasavvurlar o‘rniga kuzatiladigan profilga tayaniladi (Sinclair, 1991; Geeraerts, 2010). Natijada tilshunos, tarjimon va leksikograf bir xil «ma’no xaritasi»da ishlay oladi.