Axborot inqilobi bilan belgilanuvchi yangi iqtisodiy tartib natijasi o‘laroq mutaxassislar tomonidan egallanishi kerak bo‘lgan malaka va ko‘nikmalarni tadqiq etish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Insonning kasb sohasidan ajralib turadigan, sohalararo qo‘llanilish xususiyatiga ega ko‘nikmalar umumiy kompetensiyalar/ko‘nikmalar (generic competences/skills, ijtimoiy kompetensiyalar/ko‘nikmalar (social competences/skills, akademik bo‘lmagan ko‘nikmalar (non-academic skills), nokognitiv ko‘nikmalar (non-cognitive skills), asosiy kompetensiyalar/ko‘nikmalar (core competences/skills, hayotiy ko‘nikmalar (life skills), kalit kompetensiyalar/ko‘nikmalar (key competences\skill, transversal kompetensiyalar/ko‘nikmalar (transversal competencies/skills, o‘tkazuvchan ko‘nikmalar (transferable skills, XXI asr ko‘nikmalari (XXI century skills), insoniy ko‘nikmalar (people skills), ish ko‘nikmalari (employability skill), yumshoq/egiluvchan ko‘nikmalar (soft skills), rus tilidagi ilmiy manbalarda esa yumshoq ko‘nikmalar (мягкие навыки), egiluvchan ko‘nikmalar (гибкие навыки), yuqori kasbiy ko‘nikmlar (надпрофессиональные навыки), kalit kompetensiyalar (ключевые компетенции), universal ko‘nikmalar (универсальные навыки) atamalari ostida xorijiy ilmiy tadqiqotlarning obyekti sifatida XX asrning 90-yillaridan buyon keng tadqiq etib kelinmoqda. Ko‘nikmalarning nomlanishidagi bunday xilma xillik mazkur ko‘nikmalarning tabiatiga tegishli xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘lib, olimlarning bu boradagi yondashuvlarini o‘zida aks ettiradi. Shunga qaramasdan so‘nggi yillarda o‘z alternativlari orasida “soft skills” (yumshoq ko‘nikmalar) atamasi nisbatan keng tarqalib, bu turdagi ko‘nikmalarni ifodalovchi asosiy termin sifatida yuzaga chiqdi va ma’no jihatidan qarama-qarshi bo‘lgan “hard skills” (kasbiy ko‘nikmalar)ni samarali namoyon qilishga ximat qiluvchi, shaxs faoliyatining barcha sohalari uchun birdek zarur bo‘lgan shaxsiy xususiyatlarni ifodalash uchun qo‘llanila boshladi. Bugunga kelib, hatto rus tilidagi manbalarda ham atamaning soft skills tarzida qo‘llanilishini kuzatish mumkin. Shu nuqtai nazardan biz ham o‘z ilmiy ishimizda yuqorida sanab o‘tilgan muqobillaridan “soft skills” atamasidan foydalanishni joiz deb topdik.

Tarixan atamaning paydo bo‘lishi AQSh harbiy kuchlarining 1970-yillardagi faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, dastlab harbiy askarlarning texnik-harbiy qurollardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lmagan ko‘nikmalariga nisbatan harbiy hujjatlardagina qo‘llanilgan. O‘tgan asrning so‘ngiga kelib esa rasmiy ravishda dastlab amerikalik va germaniyalik boshqaruv sohasidagi mutaxassislarning ishlarida, keyinchalik biznes va ta’lim sohasidagi tadqiqotchilarning ilmiy ishlarida o‘z aksini topa boshladi. Mazkur sohada izlanishlar olib borgan olim E. Silva XXI asr ko‘nikmalari yangi ko‘nikmalar emas, biroq XXI asr — kompyuter texnologiyalari keskin rivojlangan bir davrda ular yangicha muhimlik kasb etadi, deya mazkur ko‘nikmalarning zamonaviy dunyoda egallagan o‘ziga xos ahamiyati haqida fikr bildiradi[1]. Mazkur ko‘nikmalarga nisbatan soft (ingliz tilida “yumshoq”, “egiluvchan”) tushunchasining qo‘llanilishi uning turli mutaxassislik sohalarida qo‘llanila olish ya’ni foydalanish sohasi qat’iy chegaralanmaganlik, moslashuvchanlik xususiyati bilan izohlanadi. 

Bugunga kelib, XXI asr mutaxassisi uchun muhim deya e’tirof qilinayotgan ko‘nikmalarni nomlash bilan birga unga yagona ta’rifni berish masalasida ham jahon ilm-fanida yaxlit xulosaga kelinmaganligini olimlar va turli xalqaro tashkilotlar tomonidan atamaga turli-tuman ta’rif va izohlar berilishida ko‘rishimiz mumkin. Ularning mavzusi va mazmunida umumiy jihatlar ko‘zga tashlansada, atamaning universal umum qabul qilingan ta’rifi hanuzgacha mavjud emas. Bu o‘rinda, mahalliy manbalarda ham “soft skills” tushunchasi va uning ta’rifi bilan bog‘liq ilmiy izlanishlar ko‘zga tashlanmasligini ta’kidlab o‘tish zarur. Xalqaro UNICEF tashkiloti tushunchaning standart ta’rifga ega emasligining asosiy sababi sifatida uning turli-tuman bilim va ko‘nikmalarni o‘z ichiga oluvchi moslashuvchan, egiluvchan xususiyatini keltiradi[2] (1.1-jadvalga qarang).

1.1-jadval

“Sof skills” atamasiga xorij va MDH davlatlari olimlari va xalqaro tashkilotlar tomonidan berilgan ta’rif va izohlar

Yuqorida berilgan ta’riflarning barchasida mualliflarning “soft skills”ni tashkil etuvchi ko‘nikmalarning qo‘llanilish sohasi, bajaruvchi vazifalari, tabiatiga xos xususiyatlari va namoyon bo‘lish birliklariga oid yondashuvlari aks etadi. Shu nuqtai nazardan, ta’riflarning har birini mazkur jihatlaridan kelib chiqqan holda tahlil qilindi va “soft skills”ning mazmun mohiyati va unga xos umumiy xususiyatlari aniqlab olindi (1.2-jadvalga qarang):

1.2-jadval

 “Soft skills”ning umumiy xususiyatlari

Yuqorida keltirilgan ta’riflarni tahlil qilgan holda “soft skills” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berishni joiz topdik: “soft skills” shaxsning kasb sohasidan qat’i nazar uning rivojlanishi, ijtimoiy faolligi, shaxsiy hayot va professional muvaffaqiyati uchun zarur bo‘lgan ichki va shaxslararo ko‘nikmalardir, ya’ni kasbiy ko‘nikmalarning qo‘llanilish doirasi faqat ma’lum faoliyat sohasi bilan cheklansa, “soft skills” shaxsning kundalik turmush tarzidan tortib hayot faoliyatining barcha sohalarida muhim o‘rin tutadi.

“Soft skills” tushunchasining yuzaga kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan va uni tavsiflovchi bir qator konseptual nazariyalar mavjud bo‘lib, ularning asosiylarini J. Dyuining “Progressiv ta’lim nazariyasi”, Minserning “Inson kapitali nazariyasi”, D. Goulmenning “Hissiy idrok nazariyasi”, Ahmed, Karpets, Buktif va Kempbellning “Shaxsiy xususiyatlarga asoslangan ish samaradorligi nazariyasi” tashkil etadi.

Xulosa. XIX asr oxirida amerikalik olim J. Dyuining ta’lim va tarbiyaga oid falsafiy qarashlari natijasi o‘laroq yuzaga keldi. Mazkur qarashlar pragmatik va demokratik yondashuvga asoslangan bo‘lib, o‘z davrida qat’iy tanqidlarga uchraydi. Biroq XX asrning oxiriga kelib mazkur nazariya o‘ziga xos tarzda ahamiyat kasb etib, olimlarning ta’lim siyosatini olib borish bilan bog‘liq qarashlarida keng aks eta boshladi. Mazkur nazariyaga ko‘ra, ta’limda o‘quvchini aniq sharoitlarga tayyorlash mumkin emas. Uni kelajak hayotga tayyorlashda unga o‘z-o‘zini boshqarish, o‘z imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish uchun tayyor bo‘lishni o‘rgatish, qanday sharoitlarda ishlashi kerakligini tushunishga qodir bo‘lish, o‘z vazifalarini ijro etishda tejamkor va samarali harakat qilishga o‘rgatishgina muvaffaqiyatli natijalarga erishishni kafolatlaydi. Ya’ni bunga ko‘ra ta’lim ijtimoiy hodisa bo‘lib, o‘quvchi-talabalarga o‘z ta’limini o‘zlari qurishiga imkoniyat berish zarur. Mazkur nazariya, shuningdek, “ta’limni real hayotga va uning talablariga moslash”, “bajarish orqali o‘rganishni rag‘batlantirish”, “ta’lim muvaffaqiyatini o‘quvchilarda yangicha munosabat, yangi qiziqish va tajribalarni rivojlantirish bilan belgilash”, “ta’limda o‘quvchining o‘ziga xos qiziqish va ehtiyojlarini inobatga olish” kabi g‘oyalarni o‘zida aks ettiradi. Nazariyaning o‘tgan asr oxiriga kelib yangicha talqin etilishi bilan ta’limni ijtimoiy shart-sharoit va talablarga moslash, o‘quvchi-talabalarda o‘z bilim olish yo‘llarini mustaqil tadqiq etish ko‘nikmalarini rivojlantirishga oid qarashlar ta’limda ustuvor yo‘nalishlarni belgilashda muhim o‘rin tuta boshladi. Bu, o‘z navbatida, talabalarda o‘z bilim va malakalarini samarali tarzda amalda qo‘llash, o‘z-o‘zini boshqarish, ijtimoiy munosabatlarni o‘rnatish, mulohaza va fikr yuritishning turli shakllarini qamrab oluvchi xususiyat va fazilatlarni rivojlantirish masalasini yuzaga keltirdi.