Multimodal kompozitsiya - bu ma’noni yaratish uchun turli xil modalitlarning (matn, rasm, audio, video, interaktiv elementlar va h.k.) uyg‘unligidan foydalanishga asoslangan integrativ yondashuvdir. Ta’lim sohasida multimodal kompozitsiya talabalarning yozuv kompetentsiyasini rivojlantirish, ijodkorlikni oshirish, tanqidiy fikrlashni kuchaytirish, media savodxonligini rivojlantirish va texnologik ko‘nikmalarni shakllantirish uchun kuchli vosita sifatida namoyon bo‘ladi.

Saliyeva Z. ta’kidlashicha, biz shuni yodda tutishimiz kerakki, faqat tilga oid kirish ma’lumoti yoki mashqlar yozish kompetensiyalarini rivojlantirish uchun yetarli emas. Yozish darslarida maxsus faoliyatlar talab etiladi, bunda talabalar yaxshi yozishning barcha elementlari haqida xabardor qilinadi, ularga ma’lumot va misollar bilan yordam beriladi, amaliy mashqlar uchun imkoniyatlar yaratiladi va ularning ishlagan natijalari bo‘yicha aniq va yo‘naltirilgan fikr-mulohazalar bildiriladi. Shuningdek, biz til bilan ishlash va yozish kompetensiyalarini rivojlantirishni birlashtiruvchi darslarni rejalashtirishimiz mumkin (Saliyeva Z., 2024).

Multimodal kompozitsiya talabalarga bir qator muhim afzalliklarni taqdim etadi, ularning o‘qish jarayonini boyitadi va kelajak uchun zarur kompetensiyalarni rivojlantiradi.

Auditoriyada multimodal kompozitsiyani qo‘llashning ko‘plab usullari mavjud. Masalan, talabalarga infografikalar, video esse, podkastlar, veb-saytlar va taqdimotlar kabi turli multimodal loyihalar yaratishni taklif qilish mumkin. Shuningdek, ularga reklamalar, filmlar va veb-saytlar kabi turli xil multimodal matnlarni tahlil qilishni o‘rgatish, ularning maqsadi, auditoriyasi va ishlatilgan usullarga e’tibor berishni so‘rash kerak. Hamkorlikni rag‘batlantirish va texnologiyalardan foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Talabalarga guruhlarda ishlash va turli xil dasturlar hamda onlayn resurslardan foydalanish imkoniyatini berish lozim. Baholash jarayonida esa, nafaqat matn mazmuni, balki ishlatilgan usullar, auditoriya va maqsadga mosligi, ijodkorlik va texnik mahorat kabi omillarni ham hisobga olish kerak. Masalan, oddiy esse o‘rniga talabalardan sayohat haqida video esse yaratishni so‘rash mumkin. Kitob taqrizi o‘rniga kitobni targ‘ib qiluvchi infografika, tadqiqot ishi o‘rniga esa tadqiqot mavzusi bo‘yicha interaktiv taqdimot yaratish taklif etilishi mumkin.

 Multimodal kompozitsiya turli xil shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin, jumladan (1.1 rasmga qarang):

1-rasm. Multimodal kompozitsiya shakllari

• Talabalar o‘z tadqiqotlarini taqdim etish uchun slaydlar, rasmlar, videolar va audio materiallardan foydalanishlari mumkin.
• Veb-saytlar. Talabalar o‘z loyihalarini namoyish etish uchun interaktiv veb-saytlar yaratishlari mumkin.
• Talabalar hikoyalar aytish, tushuntirishlar berish yoki fikrlarini ifoda etish uchun videolar yaratishlari mumkin.
• Talabalar murakkab ma’lumotlarni vizual shaklda taqdim etish uchun infografikalar yaratishlari mumkin.
• Talabalar o‘z fikrlarini baham ko‘rish, intervyular o‘tkazish yoki hikoyalar aytish uchun podkastlar yaratishlari mumkin.

Xulosa qilib aytganda, multimodal kompozitsiya talabalarning yozuv kompetentsiyasini rivojlantirish uchun muhim vositadir. U talabalarga o‘z ijodkorligini namoyish etish, turli auditoriyalar bilan muloqot qilish va murakkab g‘oyalarni tushunish imkoniyatini beradi. Ta’lim tizimida multimodal kompozitsiyani qo‘llash orqali biz talabalarni zamonaviy kommunikatsiya muhitiga tayyorlashimiz va ularning muvaffaqiyatga erishishiga yordam berishimiz mumkin.

Yozuv kompetensiyasini integrativ yondashuv asosida rivojlantirish metodlari

Multimodal kompozitsiyadan foydalanish orqali yozuv kompetensiyasini o‘rgatish usullari o‘quvchilarga turli modalitlarning – matn, rasm, video, audio va boshqa vositalarning – imkoniyatlaridan foydalangan holda o‘z fikrlarini ifodalash imkonini beruvchi pedagogik yondashuv hisoblanadi. Ushbu usullar nafaqat talabalarning ijodkorlik salohiyatini kengaytiradi, balki ularning tanqidiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish, media savodxonligini oshirish va zamonaviy texnologiyalar bilan ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu yondashuv o‘quv jarayonini yanada interaktiv va mazmunli qilishi bilan birga, talabalarni axborotni turli nuqtai nazardan tahlil qilish va samarali muloqot qilishga o‘rgatadi. Quyida multimodal kompozitsiyadan foydalanish orqali yozuv kompetensiyasini o‘rgatishning ba’zi metodlari keltirilgan (1-rasmga qarang):

2-rasm. Multimodal kompozitsiyadan foydalanish orqali yozuv kompetensiyasini o‘rgatish metodlari

1. Loyiha usuli (Project-Based Learning - PBL):

Loyiha usuli talabalarga ma’lum bir vaqt davomida murakkab muammoni hal qilish yoki mahsulot yaratishga qaratilgan chuqur o‘rganish tajribasini taqdim etadi (Thomas, John W.2000). Multimodal kompozitsiya nuqtai nazaridan, loyiha usuli talabalarga turli xil modalitlardan foydalanib, o‘z g‘oyalarini ifodalash imkoniyatini beradi. Masalan, talabalar tarixiy voqeani tasvirlash uchun video yaratishi, ilmiy tadqiqot natijalarini taqdim etish uchun interaktiv veb-sayt tuzishi yoki ijtimoiy muammoni hal qilish uchun infografika yaratishi mumkin. Loyiha usuli talabalarga hamkorlik qilish, muammolarni hal qilish, axborotni tahlil qilish va o‘z ishlarini taqdim etish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi (Hmelo-Silver, Cindy E. 2004).

2. Kollaborativ yozuv (Collaborative Writing):

Kollaborativ yozuv - bu talabalarning birgalikda yozuv loyihasida ishlash jarayonidir (Bruffee, 1984). Multimodal kompozitsiya kontekstida kollaborativ yozuv talabalarga turli xil modalitlardan foydalanish bo‘yicha o‘z bilim va ko‘nikmalarini birlashtirish imkoniyatini beradi. Masalan, talabalar guruh bo‘lib, audio va vizual elementlarni o‘z ichiga olgan raqamli hikoya yaratishi, ijtimoiy media kampaniyasini rejalashtirishi yoki ta’lim resursini ishlab chiqishi mumkin. Kollaborativ yozuv talabalarga kommunikatsiya, hamkorlik, liderlik va mas’uliyatni bo‘lishish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi (Dillenburg, Pieerre 1999).

3. Tadqiqotga asoslangan o‘qitish (Inquiry-Based Learning):

Tadqiqotga asoslangan o‘qitish - bu talabalarning o‘z savollarini berish, ma’lumot to‘plash, tahlil qilish va xulosalar chiqarish orqali o‘rganish jarayonidir (Kuhlthau, Carol c 2012). Multimodal kompozitsiya tadqiqotga asoslangan o‘qitishni qo‘llab-quvvatlash uchun turli xil vositalarni taqdim etadi. Masalan, talabalar o‘z tadqiqot natijalarini taqdim etish uchun video esse yaratishi, interaktiv xarita tuzishi yoki podkast yozishi mumkin. Tadqiqotga asoslangan o‘qitish talabalarga mustaqil o‘rganish, axborotni baholash, muammolarni hal qilish va o‘z fikrlarini asoslash ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi (Bruner, Jerome S 1991).

4. Raqamli hikoyalar (Digital Storytelling):

Raqamli hikoyalar - bu shaxsiy hikoyalarni aytish uchun matn, rasm, audio va video elementlarni birlashtirgan qisqa multimedia prezentatsiyalardir (Robin, Bernard R. 2000).  Raqamli hikoyalar talabalarga o‘z shaxsiy tajribalarini, fikrlarini va hissiyotlarini ifodalash uchun qulay muhit yaratadi. Talabalar raqamli hikoyalar yaratish orqali o‘z yozuv kompetensiyalarini, vizual savodxonlikni va texnologik ko‘nikmalarini rivojlantirishi mumkin.

5. Media tahlil (Media Analysis):

Media tahlil - bu turli xil media matnlarini (gazetalar, jurnallar, televideniye ko‘rsatuvlari, filmlar, veb-saytlar va ijtimoiy media postlari) tanqidiy baholash jarayonidir (Livingstone,Sonia 2004). Multimodal kompozitsiya kontekstida media tahlil talabalarga turli xil modalitlarning qanday ishlashini, ma’nolarni qanday yaratishini va auditoriyaga qanday ta’sir qilishini tushunishga yordam beradi. Talabalar media tahlil qilish orqali o‘z tanqidiy fikrlash qobiliyatini, media savodxonlikni va kommunikatsiya kompetensiyalarini rivojlantirishi mumkin.

            Multimodal kompozitsiyani o‘qitishda turli xil texnologiyalardan foydalanish mumkin, jumladan:

• Onlayn platformalar. Google Docs, Microsoft Office Online, Padlet va boshqa platformalar talabalarga hamkorlikda yozish va o‘z ishlarini baham ko‘rish imkoniyatini beradi.
• Rasm va video tahrirlash dasturlari. Adobe Photoshop, iMovie, Windows Movie Maker va boshqa dasturlar talabalarga rasmlar va videolar yaratish va tahrirlash imkoniyatini beradi.
• Audio yozish va tahrirlash dasturlari. Audacity, GarageBand va boshqa dasturlar talabalarga audio yozish va tahrirlash imkoniyatini beradi.
• Animatsiya yaratish dasturlari: Scratch, Pivot Animator va boshqa dasturlar talabalarga animatsiyalar yaratish imkoniyatini beradi.
• Interaktiv prezentatsiya dasturlari: Prezi, PowerPoint va boshqa dasturlar talabalarga interaktiv prezentatsiyalar yaratish imkoniyatini beradi.

Ushbu metodlar multimodal kompozitsiyadan foydalanish orqali yozuv kompetensiyasini o‘rgatishning faqat ba’zi misollaridir. O‘qituvchilar talabalarning ehtiyojlariga va o‘quv maqsadlariga mos keladigan turli xil metodlarni sinab ko‘rishlari va birlashtirishlari mumkin.

Xulosa qilib aytganda, multimodal kompozitsiya yondashuvi talabalarning yozuv kompetentsiyasini rivojlantirish uchun samarali vosita bo‘lishi mumkin. Bu yondashuv talabalarni ijodiy fikrlashga undaydi, ularning motivatsiyasini oshiradi va ularni zamonaviy dunyo talablariga tayyorlaydi. Shunday ekan, ta’lim muassasalari ushbu yondashuvni o‘quv jarayoniga joriy etish orqali talabalarning yozuv qobiliyatlarini yangi bosqichga olib chiqishlari mumkin.