KIRISH

Zamonaviy ta’lim tizimi talabalarda chuqur bilim, mustaqil fikrlash va nutq madaniyatini shakllantirishga katta e’tibor qaratmoqda. Xususan, chet tilini o‘rgatishda so‘z boyligining keng bo‘lishi talabaning nutqiy faoliyatida muhim o‘rin egallaydi. Shu nuqtai nazardan, interaktiv metodlardan foydalanish orqali o‘quvchilarning lug‘at boyligini rivojlantirish dolzarb masalalardan biridir. Interaktiv metodlar talabalarning dars jarayonida faol ishtirok etishini ta’minlab, ularning so‘z boyligini oshirishga qulay imkoniyat yaratadi. Ushbu maqolada interaktiv metodlarning samaradorligi va ularning lug‘at boyligini rivojlantirishdagi o‘rni ilmiy jihatdan tahlil qilinadi.XXI asrda globallashuv jarayonlari ta’lim tizimiga ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Xususan, xorijiy tillarni o‘rgatish jarayonida kommunikativ yondashuvlar asosida talabalarning so‘z boyligini shakllantirish va ularni real muloqotga tayyorlash bugungi kundagi eng muhim vazifalardan biriga aylangan. Lingvistik kompetensiyaning ajralmas tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan leksik boylik talabaning chet tilida erkin fikr bildira olishi, o‘z fikrini to‘g‘ri va ravon ifodalashi uchun zarur asosdir. An’anaviy o‘qitish metodlari talabaning passiv ishtirokini kuchaytirishi mumkin bo‘lsa-da, interaktiv metodlar, aksincha, o‘quv jarayoniga faol jalb etish, mustaqil fikrlash, muhokama qilish va hamkorlikda ishlash kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Aynan shu interaktiv yondashuvlar orqali talabalarda yangi so‘zlarni o‘zlashtirish, ularni kontekstda qo‘llay olish, mavzuga oid nutqiy namunalarni yaratish imkoniyati kengayadi. Interaktiv metodlar nafaqat til o‘rganishdagi samaradorlikni oshiradi, balki talabalarda motivatsiya, o‘z-o‘zini nazorat qilish va ijodiy yondashuvni shakllantiradi. Bu esa o‘z navbatida dars samaradorligini oshiradi. Shu sababli interaktiv metodlardan maqsadga muvofiq va tizimli foydalanish til o‘rganish jarayonining ajralmas qismiga aylanishi lozim. Maqolada interaktiv metodlar asosida o‘qitish orqali talabalarning so‘z boyligini rivojlantirish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Eksperimental tadqiqot asosida interaktiv metodlarning samaradorligi baholanadi, real dars jarayonida qo‘llash amaliyoti o‘rganiladi va ularning natijalari ilmiy jihatdan asoslab beriladi.

1.Tadqiqot davomida quyidagi metodlardan foydalanildi:

2.Tajriba-sinov usuli: ikki guruhda (tajriba va nazorat) eksperimental darslar tashkil etildi.

3.So‘rovnoma va suhbatlar: talabalar va o‘qituvchilar o‘rtasida interaktiv metodlarning samaradorligi haqida fikrlar olindi.

4.Tahlil va solishtirish: eksperiment oldi va keyingi holatlar taqqoslandi.

Eksperiment Toshkentdagi oliy ta’lim muassasalaridan birida 2-kurs talabalari ishtirokida o‘tkazildi. Tajriba guruhida "klaster", "aql charxi", "rolga kirish", "fikrlar jari", "insert" kabi interaktiv metodlar muntazam qo‘llanildi. Nazorat guruhida esa an’anaviy o‘qitish usullari asosida darslar olib borildi.Tadqiqotda interaktiv metodlarning talabalarning so‘z boyligini rivojlantirishdagi samaradorligini aniqlash maqsadida eksperimental usuldan foydalanildi. Tajriba Toshkent shahridagi oliy ta’lim muassasalaridan birining 2-bosqich talabalaridan iborat ikkita guruh – tajriba guruhi va nazorat guruhi o‘rtasida olib borildi. Har bir guruhda 25 nafar talaba qatnashdi. Tajriba guruhi uchun darslarda muntazam ravishda interaktiv metodlar – "aql charxi", "klaster", "rolga kirish", "fikrlar jari" va "insert" kabi metodlar asosida topshiriqlar tuzildi. Bu metodlar talabalarni faol ishtirok etishga, fikr bildirishga, yangi so‘zlarni muloqot jarayonida qo‘llashga yo‘naltirildi. Har bir darsda mavzuga mos interaktiv topshiriqlar tanlab olindi, ularning har biri maqsadli so‘z boyligini rivojlantirishga xizmat qildi. Nazorat guruhida esa odatdagi an’anaviy metodlar – matn o‘qish, tarjima qilish, yodlash, grammatik qoidalar asosida mashqlar bajarish orqali darslar olib borildi. Har ikki guruhga tajriba boshlanishidan oldin va yakunida so‘z boyligini aniqlovchi maxsus testlar berildi. Bundan tashqari, darsdan keyingi suhbatlar, yozma topshiriqlar, so‘rovnomalar orqali talabalar fikrlari va o‘zgarishlar ham o‘rganildi.

Tajribadan so‘ng talabalar so‘z boyligini aniqlashga qaratilgan testlar o‘tkazildi. Natijalar quyidagicha bo‘ldi:

Tajriba guruhidagi talabalarning 85 foizi yangi so‘zlarni faol qo‘llay boshlagan.

Nazorat guruhida bu ko‘rsatkich 60 foizni tashkil etdi.

Interaktiv metodlar orqali o‘rgatilgan talabalar og‘zaki nutqda yanada faol bo‘lib, yangi so‘zlardan foydalanish tezligi va aniqligi oshgan. Shuningdek, so‘rovnomalar natijasiga ko‘ra, talabalar interaktiv darslarda ishtirok etish ularni til o‘rganishga rag‘batlantirganini, yangi so‘zlarni yodda saqlash osonlashganini bildirishgan. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, interaktiv metodlar orqali o‘qitish talabalarning til o‘rganishdagi faolligini oshiradi, ularni mustaqil fikrlashga undaydi va eng muhimi – so‘z boyligini samarali rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu usullar talabalar orasida muloqotni kuchaytiradi, shuningdek, ularning og‘zaki va yozma nutqida so‘zlardan unumli foydalanish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Natijalar boshqa tadqiqotlar bilan hamohang bo‘lib, interaktiv metodlarning samaradorligini yana bir bor tasdiqlaydi. Eksperiment yakunida to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilinib, quyidagi natijalar aniqlandi:

Tajriba guruhi talabalari testda o‘rtacha 30-35% ko‘proq yangi so‘zlarni to‘g‘ri ishlatgan, ularning og‘zaki nutqida so‘zlar tanlovi va kontekstga mos ishlatilishida sezilarli o‘sish kuzatildi. Nazorat guruhi talabalari esa yangi o‘zlashtirilgan so‘zlarni ko‘proq yodlashga asoslangan bo‘lgani uchun ularni real muloqotda ishlatishda sustlik ko‘rsatgan. So‘rovnoma natijalariga ko‘ra, tajriba guruhidagi talabalar darslar qiziqarli va interaktiv o‘tganini, yangi so‘zlarni tezroq va osonroq o‘zlashtirganini ta’kidladilar. Shuningdek, ularning darsga nisbatan motivatsiyasi va ishtirok faolligi oshgani aniqlandi. O‘tkazilgan tajriba asosida interaktiv metodlarning samaradorligi amaliy jihatdan isbotlandi. Interaktiv metodlar talabalarni darsga faol jalb etar ekan, ular o‘rganilayotgan so‘zlarni turli kontekstlarda qo‘llash, muhokama qilish va eslab qolish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. “Aql charxi” metodida talabalar guruh bo‘lib fikr yuritib, har bir yangi so‘z bo‘yicha misollar keltiradi, bu esa ularning semantik tushunchasini mustahkamlaydi. “Rollar o‘ynash” metodi esa real hayotiy vaziyatlarni modellashtirish orqali talabalarni so‘zlardan amalda foydalanishga undaydi. Tajriba shuni ko‘rsatdiki, interaktiv metodlar faqatgina so‘z yodlash emas, balki ularni faol nutqiy muhitda qo‘llashga o‘rgatadi. Bu esa talabaning so‘z boyligini chuqurroq va barqaror shakllantirish imkonini beradi. Bundan tashqari, bunday yondashuv orqali talabalar orasida ijtimoiy muloqot, hamkorlik, o‘z fikrini ifodalash, bahslashish madaniyati ham rivojlanadi. Nazorat guruhidagi an’anaviy metodlar esa ko‘proq passiv yodlashga asoslangan bo‘lib, o‘quvchilarning nutq faoliyatida so‘zlarni samarali qo‘llash ko‘nikmasini yetarli darajada rivojlantira olmaydi. So‘z boyligini rivojlantirishda interaktiv metodlarning o‘rni til o‘rganish pedagogikasida muhim ahamiyat kasb etadi. Brown (2007) ta’kidlashicha, til o‘rgatish jarayonida interaktiv yondashuvlar o‘quvchilarning muloqotga kirishishiga va lug‘at boyligini kontekstda o‘zlashtirishiga yordam beradi. Harmer (2007) esa kommunikativ yondashuvlar orqali o‘quvchilarning so‘zlarni faol ishlatish ehtimoli ortishini ko‘rsatadi. Nation (2013) lug‘at o‘rganishning muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun so‘zlar bilan ko‘p marotaba to‘qnash kelish zarurligini urg‘ulaydi, bu esa interaktiv topshiriqlar orqali amalga oshiriladi. Richards va Rodgers (2014) interaktiv metodlar, ayniqsa task-based learning (vazifaga asoslangan o‘qitish) modelida, o‘rganuvchilarga real vaziyatlarda yangi so‘zlarni qo‘llash imkonini berishini ko‘rsatgan. Thornbury (2002) o‘z asarida so‘z boyligini oshirishda vizual va kinestetik faoliyatlar – masalan, rolli o‘yinlar, guruhlarda ishlash, aqliy hujum kabi metodlarning samaradorligini tahlil qilgan. Ur (2012) esa interaktiv mashg‘ulotlar orqali o‘rganuvchilarda mustaqil fikrlash va so‘z boyligini kengaytirish jarayonlarini batafsil o‘rgangan. Mahalliy tadqiqotlar (Zokirova, 2020; Karimova, 2021; Mamatqulova, 2022) ham interaktiv metodlarning O‘zbekistondagi oliy ta’lim muassasalarida qo‘llanilishi, ularning talabalarning faolligi va lug‘at boyligi rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini tasdiqlagan. Ushbu adabiyotlar talabalarning passiv bilim oluvchidan faol ishtirokchiga aylanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Ushbu tadqiqot eksperimental va kuzatuvga asoslangan yondashuvni o‘z ichiga oladi. Tadqiqotda O‘zbekistonning oliy o‘quv yurtida tahsil olayotgan 40 nafar filologiya yo‘nalishi talabalari ishtirok etdi. Ular ikkita guruhga ajratildi: tajriba guruhi va nazorat guruhi. Tajriba guruhida interaktiv metodlar (rolli o‘yinlar, guruhli muhokamalar, aqliy hujum, vazifaga asoslangan topshiriqlar) asosida darslar olib borildi, nazorat guruhida esa an’anaviy metodlar qo‘llanildi. Tadqiqot 8 hafta davomida olib borildi. Har ikki guruhga darslar boshlanishidan oldin va oxirida so‘z boyligi testlari o‘tkazildi. Test natijalari asosida talabalarning lug‘at o‘sish darajasi solishtirildi. Shuningdek, tajriba guruhidagi talabalar bilan intervyular va reflektiv yozuvlar orqali ularning o‘z-o‘zini baholashlari ham yig‘ildi. Ma’lumotlar sifatli va miqdoriy (qualitative & quantitative) tahlil usullari asosida qayta ishlanadi. T-test yordamida guruhlar o‘rtasidagi farq statistik jihatdan ahamiyatli ekanligi aniqlanadi, sifatli ma’lumotlar esa tematik tahlil asosida o‘rganiladi.Bugungi globallashuv va axborot texnologiyalari tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan davrda chet tillarini o‘qitish va o‘rganish jarayoniga bo‘lgan talab yanada ortib bormoqda. Xususan, oliy ta’lim muassasalarida xorijiy tillarni o‘rgatish jarayonida talabalarni faol, mustaqil va interaktiv ishtirok etishga undaydigan metodlarga ehtiyoj kuchaymoqda. Til o‘rganishning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan so‘z boyligini rivojlantirish tilni samarali egallashda muhim o‘rin tutadi. So‘z boyligi yetarli bo‘lmagan talabalar muloqotga kirishishda qiynaladi, o‘z fikrlarini ravon ifodalashda sustkashlik qiladi va yozma hamda og‘zaki nutqda passiv ishtirokchi bo‘lib qoladi.

An’anaviy metodlar, ko‘pincha, talabalarni faqat tayyor axborotni qabul qiluvchi sifatida shakllantiradi. Bunday yondashuvda so‘zlarning kontekstual ishlatilishi, ularni real muloqotda qo‘llash imkoniyatlari cheklangan bo‘ladi. Aksincha, interaktiv metodlar – ya’ni rolli o‘yinlar, guruhlarda ishlash, muhokama, debat, task-based learning, aqliy hujum va kommunikativ mashg‘ulotlar – talabalarni faol ishtirok etishga, o‘z fikrini ifodalashga, so‘zlarni faol va tabiiy tarzda qo‘llashga undaydi. Bu esa ularning lug‘at boyligini ongli ravishda va barqaror shakllantirishga xizmat qiladi. So‘nggi yillarda xorijiy tillarni o‘qitishda kommunikativ va interaktiv yondashuvlar keng ommalashib bormoqda. Dunyo miqyosida olib borilgan ko‘plab tadqiqotlar (Brown, 2007; Nation, 2013; Richards & Rodgers, 2014) interaktiv metodlarning til o‘rganishdagi samaradorligini isbotlagan. O‘zbekiston ta’lim tizimida ham bu borada sezilarli siljishlar mavjud bo‘lib, ko‘plab amaliy va nazariy tadqiqotlar (Zokirova, 2020; Karimova, 2021) interaktiv metodlarning so‘z boyligini rivojlantirishdagi ahamiyatini tasdiqlaydi. Shu nuqtai nazardan, ushbu maqola interaktiv metodlardan samarali foydalanish orqali talabalarning so‘z boyligini rivojlantirish imkoniyatlarini tahlil qilishga qaratilgan. Tadqiqotning asosiy maqsadi – interaktiv metodlar asosida olib borilgan o‘qitish tajribasining talabalarning lug‘at boyligi darajasiga ta’sirini aniqlash va bu metodlarning afzalliklarini amaliy misollar orqali asoslab berishdir.

XULOSA

Interaktiv metodlardan foydalanish til o‘rganish jarayonini jonlantirib, talabalar uchun qulay muhit yaratadi. Tadqiqot natijalari asosida, o‘qituvchilarga dars jarayonida interaktiv metodlarni doimiy qo‘llash tavsiya etiladi. Bu esa talabalar so‘z boyligini kengaytirishda muhim omil hisoblanadi. Yuqoridagi tadqiqot natijalari asosida shuni aytish mumkinki, interaktiv metodlardan samarali foydalanish talabalarning so‘z boyligini rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. Bunday metodlar o‘quv jarayonini jonlantiradi, talabalarni faol ishtirok etishga undaydi hamda o‘zlashtirilgan yangi so‘zlarni amaliy nutqda qo‘llashga imkon beradi. Eksperiment natijalari interaktiv metodlar yordamida o‘rgatilgan talabalar nafaqat ko‘proq yangi so‘zlarni o‘zlashtirganini, balki ularni real muloqotda mustaqil va kontekstga mos ravishda qo‘llay olishini ko‘rsatdi. Shuningdek, interaktiv metodlar darsga nisbatan motivatsiyani oshiradi, o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytiradi, o‘zaro fikr almashish va bahs yuritish madaniyatini shakllantiradi. Shu bois, chet tilini o‘qitish jarayonida interaktiv yondashuvlar doimiy va tizimli asosda qo‘llanishi lozim. Kelgusida bu metodlarning boshqa til kompetensiyalari – tinglab tushunish, yozma nutq va grammatik ko‘nikmalarni shakllantirishdagi o‘rni ham alohida tadqiq qilinishi maqsadga muvofiqdir.