1. Rolli o‘yinlarning lingvistik ahamiyati

Ingliz tili darslarida rolli o‘yinlar o‘quvchilarning faol nutqiy kompetensiyasini rivojlantirish uchun samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Chomsky (1957) tomonidan ilgari surilgan generativ grammatika nazariyasiga ko‘ra, til o‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘z til qobiliyatlarini faol ravishda rivojlantirishi kerak. Rolli o‘yinlar esa o‘quvchilarga yangi til birliklarini o‘zlashtirish va ularni amaliyotda qo‘llash imkonini beradi. Shunday qilib rolli oʼyinlar talaba shaxsni shakllantirishda yangi shaxsiy sifat va fazilatlarni rivojlantiradi, aynan oʼyin jarayonida yangi axloqiy normalarni, nutqiy harakatlarni oʼzlashtiradi, oʼyin orqali oʼrganish faoliyati yuz beradi, oʼyin jarayonida talaba taʼlim oladi va tarbiyalanadi. Ye.I.Passov chet tillar oʼrgatishda oʼyinlardan qoʼyidagi maqsadlarda foydalanish mumkinligini taʼkidlaydi: mavzu boʼyicha muayyan kommunikativ koʼnikma va malakalarni shakllantirish, muloqotga kirishuvdagi nutqiy harakatlarga oʼrgatish, zaruriy qobiliyat va psixik funktsiyalarni rivojlantirish, oʼyin zamiridagi kommunikativ topshiriq mazmunini ongli oʼzlashtirish.Oʼyin jarayonida talabalarning bilish faoliyati modellashtiriladi, ularning diqqati, xotirasi, fikrlash darajasi, tasavvuri, bilish jarayoni shakllantiriladi va takomillashtiriladi. Rolli oʼyinlarning pedogogik va didaktik ahamiyati talabalarni oʼz-oʼzlarini anglashga, kommunikativ vaziyatlarda qanday nutqiy harakatni amalga oshirish lozimligiga, oʼzini- oʼzi sinab koʼrishga yordam berishi bilan izohlanadi. Oʼyin jarayonining samaradorligi ayni paytda oldindan koʼzda tutilgan nutq vaziyatining mavjudligi, oʼyindan kutiladigan natijani ongli tushunish, oʼyinda ishtirok etish qoidalarini bilish kabi qator talablar bilan bogʼliqdir.

1. Psixologik va pedagogik jihatlar

Vygotsky (1986) fikriga ko‘ra, o‘quvchilar ijtimoiy muhitda til o‘rganish orqali samaraliroq natijaga erishadi. Rolli o‘yinlar o‘quvchilarning psixologik to‘siqlarini yengishga yordam beradi va ularda til o‘rganishga bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydi. Ushbu metod o‘quvchilarning ijodiy fikrlashi va muammo yechish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

Bu oʼrinda shuni taʼkidlash joizki, oʼyin bu kollektiv ravishda koʼngil ochish emas, balki muloqot topshirigʼini amalga oshirish vositasidir. Shu sababli oʼyin jarayonida qanday koʼnikmalar va malakalar zarur boʼlishligini, talaba qanday topshiriqni bajara olmadi va oʼyin jarayonida uni qanday oʼzlashtirganligini hisobga olib borish zarur. Shu o‘rinda aytish mumkinki, o‘yin talabalarning fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradigan va faollashtiradigan, oʼquv jarayonini qiziqarliligini taʼminlaydigan, eshitilgan fikrga tezlik bilan munosabat bildirish, eshitish va oldindan his qilish sezgilarini shakllantirish va rivojlantirishga, talabalarni his-hayajonga solish, bu orqali o‘quv materialini ongli o‘zlashtirilishiga ragʼbat, turtki beradigan eng muhim emotsional taʼsir vositalaridan biridir.

O‘yinlardan muloqot materiali tushuntirilgach, uni mustahkamlash, koʼnikma va malakalarni shakllantirish va rivojlantirish maqsadida foydalaniladi. O‘yin jarayonida yaratilgan kommunikativ vaziyat, fikrni audio-vizual, ekstralingvistik va emotsional taʼsir vositalari orqali ifodalanishi muloqot jarayonini tabiiy sharoitda yuz berishini taʼminlaydi.

Rolli o‘yinlarni tashkil qilishda quyidagi metodik talablarga rioya qilinadi:

1. Tilni amaliy qo‘llash: Rolli o‘yinlar nazariy bilimlarni amaliyotda sinab ko‘rishga imkon beradi. O‘quvchilar tilni nafaqat o‘rganadilar, balki undan foydalanishni o‘rganadilar.
2. Motivatsiyani oshirish: O‘yin shaklidagi faoliyat o‘quvchilarni til o‘rganishga rag‘batlantiradi. Ular zerikarli mashqlar o‘rniga qiziqarli vaziyatlarda qatnashadi.
3. Stressni kamaytirish: Rolli o‘yinlar o‘quvchilarga tilni o‘rganishda qo‘rquv yoki uyat hissidan xalos bo‘lishga yordam beradi. Bu ularning ishonchini oshiradi.
4. Ijodkorlikni rivojlantirish: O‘quvchilar o‘zlarining ijodiy yondashuvlarini qo‘llab, vaziyatga mos dialoglar va javoblar yaratadilar.
5. Jamoaviy ishlash ko‘nikmasi: Guruhli rolli o‘yinlar o‘quvchilarga birgalikda ishlash, hamkorlikda qaror qabul qilish va bir-birlarini tushunishni o‘rgatadi.

Misol uchun, "Do‘konda xarid qilish" rolli o‘yini: O‘quvchilar sotuvchi va xaridor rollarini bajarib, yangi so‘z va iboralarni o‘zlashtiradilar. "Turistik agentlik" rolli o‘yini: O‘quvchilar mijoz va agent bo‘lib suhbatlashadi, madaniy muloqot tajribasini oshiradi.

Rolli o‘yinlar ta’lim jarayonini qiziqarli, jonli va samarali qilishga yordam beradi. Ular o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlash, kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantirish va til o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, rolli o‘yinlar shaxsiy rivojlanishga va jamoaviy muloqotga katta hissa qo‘shadi. Rolli  o‘yinlar o‘quvchilarning psixologik to‘siqlarini yengishga yordam beradi va ularda til o‘rganishga bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydi. Ushbu metod o‘quvchilarning ijodiy fikrlashi va muammo yechish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

• Kommunikativ kompetensiyani rivojlantirish

Rolli o‘yinlar o‘quvchilarga haqiqiy hayotiy vaziyatlarni o‘ynab ko‘rish imkonini yaratadi. Masalan, “sayohat agentligi” yoki “kasalxona” kabi ssenariylar orqali o‘quvchilar bir-birlari bilan ingliz tilida muloqot qiladi. Bu esa ularda muloqotga kirishish, fikr bildirish va javob qaytarish ko‘nikmasini shakllantiradi.

Xorijiy tillarni o‘rgatishni bunday tashkil qilish ushbu risolada taklif qilinayotgan kommunikativ-funksional, emosional-kognitiv yondashuv tamoyillariga asoslangan  texnologiyalarda to‘lig‘icha o‘z aksini topgan.

Wilkins (1976) fikriga ko‘ra, kommunikativ yondashuvda tilni o‘rganish o‘quvchining real vaziyatlarda tilni samarali qo‘llay olish qobiliyatiga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.Rolli o‘yinlar o‘quvchilarga muloqot qilishning turli jihatlarini mashq qilish imkoniyatini beradi, masalan: intonatsiya, ohang, hissiyotlarni ifodalash. Bu ularni tabiiy muloqotga tayyorlaydi.

Jeremy Harmer (1998) rolli o‘yinlarning o‘quvchilarning talaffuz, til ifodasi va kreativ yondashuvlarini rivojlantirishdagi muhim ahamiyatini ta’kidlagan.

Rolli o‘yinlar yordamida o‘quvchilar turli madaniy kontekstlarda tilni qanday qo‘llashni o‘rganadilar. Bu ularning madaniyatlararo kompetensiyasini ham rivojlantiradi.

Savignon (1983) fikriga ko‘ra, kommunikativ kompetensiya madaniy kontekstda tilni to‘g‘ri qo‘llay olishni ham o‘z ichiga oladi, va rolli o‘yinlar buning samarali vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Rolli o‘yinlar o‘quvchilarning muloqotda xato qilishdan qo‘rqish hissini kamaytiradi. O‘yin shaklidagi faoliyat ularga o‘zlarini erkin his qilish imkonini beradi.

Brown (2001) o‘quvchilarning o‘z-o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish uchun stresssiz muhit yaratishning ahamiyatini ta’kidlagan. O‘quvchilar oldindan belgilangan rollarni bajarib, o‘zaro muloqot qiladi. Masalan, xaridor va sotuvchi, bemor va shifokor vazifasini bajarish. O‘quvchilarga mavzu beriladi, ammo ular o‘z javoblarini mustaqil yaratadilar. Bu ularning ijodkorligini oshiradi. Guruh bo‘lib bajariladigan o‘yinlar, masalan, birgalikda qaror qabul qilish vaziyatlari. Bu jamoaviy ishlash ko‘nikmasini rivojlantiradi.

Xulosa

Bugungi kunda ingliz tilini o‘qitish jarayoniga funksional lingvistika, psixolingvistika fanlari tomonidan ilgari surilayotgan xorijiy tillarni kommunikativ vaziyatlarda o‘rgatish, bu jarayonda ularga mos keladigan emosional ta’sir vositalaridan foydalanish  masalalari, innovatsion texnologiyalarni kiritish zaruratini tug‘dirmoqda. Bu borada biz ingliz tilini o‘qitishda rolli o‘yinlaardan  foydalanishimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi. Xorijiy tilning funksional, kommunikativ, emosional imkoniyatlaridan foydalanishning metodik sistemasini yaratish, bu orqali ta’lim samaradorligini oshirish bugungi kunning yechilishi kutilayotgan dolzarb muammolaridan biri sifatida ilgari surilayapti. Bu masala innovasion pedagogik texnologiyalar sifatida butun dunyo olimlarining diqqat-e’tiborini tortmoqda. Rolli o‘yinlarni chet tillar o‘qitish metodikasiga tadbiq qilishning muhim shartlaridan biri talaba shaxsning nutqiy harakatlarni egallashda o‘z-o‘zini boshqarishi va o‘zini-o‘zi safarbar qila olishligi hisoblanadi. Uning yana eng  muhim shartlaridan biri talabalarning muloqotga kirishuv va bilish faoliyatini kommunikativ-funksional, emosional-kognitiv tamoyillar asosida shakllantirish va rivojlantirish bo‘lib, buning natijasida talabalarning xorijiy tilda kommunikativ kompetensiyasini, ya’ni muloqotga kirishuv salohiyatini shakllantirish va rivojlantirish ko‘zda tutiladi.

Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, rolli o‘yinlar o‘quvchilarning lingvistik ko‘nikmalarini rivojlantirish bilan birga, ularda o‘z fikrlarini ravon va aniq ifodalashga yordam beradi. Rolli o‘yinlar orqali o‘quvchilar real vaziyatlarda tilni qanday ishlatish kerakligini o‘rganadi, bu esa ularning kommunikativ kompetensiyasini sezilarli darajada oshiradi. Shuningdek, bu metod o‘quvchilarning dars jarayoniga bo‘lgan qiziqishini oshirib, ularning mustaqil fikrlashi va ijodiy yondashuvini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Rolli o‘yinlarni ingliz tili darslarida muntazam ravishda qo‘llash tavsiya etiladi. O‘qituvchilar rolli o‘yin ssenariylarini o‘quvchilarning yoshi, qiziqishlari va til bilish darajasiga moslashtirishi kerak. Shunday qilingan taqdirda, ushbu metod talabalarning chet tilida erkin va ishonchli muloqot qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.