Chet tilini oʻqitish jarayonida talabalar nutq malakalarini samarali shakllantirish va rivojlantirish uchun pedagogik innovatsiyalarni qoʻllash muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayonda rol oʻyinlari va simulyatsiyalar eng taʼsirchan interaktiv metodlardan biri hisoblanadi. Ushbu metodlarning nazariy asoslarini koʻrib chiqadigan boʻlsak, ularning samaradorligi koʻplab pedagog-olimlar tomonidan ilmiy asosda tasdiqlanganini koʻramiz.

Rol oʻyinlari talabalarni real vaziyatlarga yaqin boʻlgan oʻquv muhitiga olib kirish orqali, ularda xorijiy til orqali kommunikativ kompetensiyalarni shakllantiradi. Tadqiqotchi Jeremy Harmerning fikricha, rol oʻyinlari oʻquvchilarning til va madaniy tushunchalarni oʻzlashtirishlarini yengillashtiradi va ularda tabiiy nutq malakalarini rivojlantirishga imkon yaratadi (Harmer, 2007). Rol oʻyinlari orqali talabalar oʻzlarini erkin ifodalash imkoniyatiga ega boʻladilar va bu ularning nutqiy faoliyatini sezilarli darajada yaxshilaydi.

Rol oʻyinlari konsepsiyasining mohiyati talabalarning oʻzlarini maʼlum bir personaj yoki vaziyatda tasavvur qilib, unga mos ravishda xatti-harakat qilishlariga asoslanadi. Bunda talabalar real yoki hayotiy vaziyatlarga oʻxshash boʻlgan muloqot jarayonlarida qatnashadilar. Ushbu usulning asosiy maqsadi talabalarning nutqiy va kommunikativ malakalarini rivojlantirishdan iborat boʻlib, ular bunda til vositalarini erkin va tabiiy ravishda qoʻllashni oʻrganadilar.

Harmer (2007) rol oʻyinlarining mohiyatini shunday izohlaydi: talabalar tilni nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy va interfaol shaklda oʻzlashtiradilar, yaʼni ular oʻzaro munosabatlarda til imkoniyatlarini sinab koʻrish orqali real kommunikativ tajribaga ega boʻladilar.

Rol oʻyinlari talabalarga quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:

• Oʻrganilayotgan tilni amaliy qoʻllash va yangi bilimlarni mustahkamlash.
• Til oʻrganish jarayonida qoʻrquv va xavotirni kamaytirib, talabalarni muloqotda faolroq ishtirok etishga undash.
• Nutq malakalarini real kontekstlarda mashq qilish orqali mustaqil fikrlash va kreativlikni rivojlantirish.

Shuningdek, simulyatsiyalar ham til oʻqitish jarayonida samarali vosita sifatida keng qoʻllaniladi. Simulyatsiya usuli taʼlimning real vaziyatlariga yaqin boʻlgan virtual sharoitlarda talabalarning kommunikativ va ijtimoiy koʻnikmalarini rivojlantiradi. Jones (2013) taʼkidlaganidek, simulyatsiyalar talabalar orasida motivatsiya darajasini oshirib, til oʻrganishga boʻlgan qiziqishni kuchaytiradi hamda real hayotda duch kelishi mumkin boʻlgan vaziyatlarda kommunikatsiyani mashq qilish imkoniyatini beradi.

Simulyatsiyalar konsepsiyasi oʻquv jarayonida real vaziyatlarga juda yaqin sharoitlarni yaratishni anglatadi. Bunda talabalar nazariy bilimlarni amaliy vaziyatlarda qoʻllab koʻrish imkoniyatiga ega boʻladilar. Simulyatsiyalar orqali talabalar oʻzlarini haqiqiy hayotiy vaziyatlarda ishtirok etayotgan kabi his etadilar, bu esa ularning bilimlarni yanada chuqur va samarali oʻzlashtirishlariga yordam beradi.

Jones (2013) taʼkidlaganidek, simulyatsiyalar oʻquvchilarning muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish uchun real hayotdagi kabi vaziyatlarni virtual shaklda taqdim etadi. Bu jarayonda talabalar nafaqat til koʻnikmalarini, balki qaror qabul qilish, muammo yechish, hamkorlik qilish kabi muhim ko‘nikmalarni ham rivojlantiradilar.

Simulyatsiyalarning asosiy mohiyati talabalarni xavfsiz oʻquv muhitida xatolar qilish, ularni tuzatish va shu orqali tajriba orttirishga ragʻbatlantirishdir. Bu metod ta’lim jarayonida talabalar oʻrtasida qoʻrquv va xavotirni kamaytirib, ularni faolroq va oʻziga ishonch bilan muloqotga kirishishga undaydi.

Rol oʻyinlari va simulyatsiyalarning til oʻqitishdagi oʻrni haqida David Nunan ham oʻz tadqiqotlarida toʻxtalib oʻtgan. Uning fikricha, bunday metodlar talabalarning nazariy bilimlarini amaliyot bilan bogʻlaydi va shaxslararo munosabatlarni yaxshilash orqali til oʻrganish jarayonini samaraliroq qiladi (Nunan, 2004). Bu usullar talabalar orasida oʻzaro hamkorlik va hamjihatlikni shakllantirib, ularning til malakalarini rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini koʻrsatadi.

Bundan tashqari, rol oʻyinlari va simulyatsiyalar talabalar tomonidan til xatolarini tabiiy ravishda aniqlash va tuzatishni ragʻbatlantiradi. Ushbu metodlar yordamida talabalar muloqot jarayonida yuzaga keladigan til jihatlarini real kontekstda anglab yetadilar va bu orqali oʻz nutqlarini mustaqil ravishda rivojlantirishga oʻrgatadilar. Shu bilan birga, Nunan rol oʻyinlari va simulyatsiyalar talabalarni yangi til elementlarini xavfsiz muhitda sinab koʻrishga va oʻz bilimlarini chuqurlashtirishga imkon berishini ham taʼkidlaydi. Bu metodlar talabalarning nafaqat lingvistik bilimlarini, balki ularning muloqot jarayonida ijtimoiy va madaniy ongini rivojlantirishga yordam beradi. Tadqiqotchi Joy Egbert va Elizabeth Hanson-Smithning taʼkidlashicha, rol oʻyinlari va simulyatsiyalar taʼlim jarayoniga raqamli texnologiyalarni integratsiya qilish orqali yanada samarali natijalarga erishishga yordam beradi. Ularning fikricha, raqamli simulyatsiyalar talabalarni murakkab vaziyatlarga tayyorlash imkonini beradi va oʻquvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradi (Egbert & Hanson-Smith, 2007). Bundan tashqari, B. Tomlinson (2012) simulyatsiyalar yordamida talabalar madaniyatlararo tushunchalarini rivojlantirishlari mumkinligini ham qayd etadi. U simulyatsiyalar orqali talabalar xorijiy madaniyatlarning xususiyatlarini chuqurroq anglab yetishini taʼkidlaydi.

Oʻzbekistonlik pedagog-olimlardan A.Xodjayev (2015) rol oʻyinlari va simulyatsiyalar til oʻrganuvchilarning psixologik toʻsiqlarini kamaytirib, ularni muloqot jarayoniga faol jalb qilishini qayd etadi. Uning fikriga koʻra, bu metodlar talabalarning tilni oʻrganishga boʻlgan ichki motivatsiyasini oshirishda muhim rol oʻynaydi.

Xulosa sifatida aytish mumkinki, rol oʻyinlari va simulyatsiyalar til oʻqitishning nazariy va amaliy jihatlarida oʻz oʻrniga ega boʻlib, ular talabalarning til koʻnikmalarini rivojlantirish, real kommunikativ vaziyatlarga tayyorlash va taʼlim samaradorligini oshirishda zarur vositalardan biri hisoblanadi.

Yangi pedagogik yondashuvlar doirasida talabalar uchun multimodal o‘quv muhitlarini yaratish ham muhim ahamiyatga ega. Bunday muhitlarda talabalar nafaqat matn va og‘zaki nutq orqali, balki vizual, eshitish va kinestetik materiallar yordamida ham bilimlarni o‘zlashtiradilar. Masalan, video materiallar orqali real hayotdagi kommunikativ vaziyatlar simulyatsiya qilinib, talabalar til o‘rganish jarayonida ko‘proq kontekstual tajribaga ega bo‘ladilar. Bu esa ularning til ko‘nikmalarini mustahkamlash va real hayotdagi muloqotlarda yanada faol bo‘lishlariga yordam beradi.

Shuningdek, hamkorlikka asoslangan o‘quv faoliyatlari ham talabalar nutq malakalarini rivojlantirishda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Talabalar kichik guruhlarda muammolarni hal qilish, o‘z fikrlarini izohlash va himoya qilish jarayonida til ko‘nikmalarini faol ravishda qo‘llaydilar. Bu yondashuv nafaqat tilni amaliy o‘zlashtirishga yordam beradi, balki ularning ijtimoiy va analitik tafakkurini ham rivojlantiradi. Hamkorlik asosida tashkil etilgan topshiriqlar orqali talabalar bir-birlaridan o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladilar va bu jarayon ularning motivatsiyasini oshiradi.

Innovatsion texnologiyalarni til o‘qitish jarayoniga integratsiya qilish ham yuqori samaradorlikni ta’minlaydi. Masalan, mobil ilovalar, onlayn platformalar va sun’iy intellekt asosidagi dasturlar talabalar uchun mustaqil o‘rganish imkoniyatlarini kengaytiradi. Bunday platformalarda interaktiv mashqlar, testlar va virtual muloqotlar yordamida talabalar o‘z bilimlarini mustahkamlashadi. Ushbu yondashuv nafaqat o‘quv jarayonini qiziqarli qiladi, balki talabalarni o‘z maqsadlariga erishishda mustaqil va faol bo‘lishga undaydi.

Rolli o‘yinlar (matnda keying o‘rinlarda RPG deb yuritiladi) va simulyatsiyalar til o‘rganishda konstruktivistik va tajribaga asoslangan ta’lim nazariyalariga tayangan holda kuchli pedagogik vositalar sifatida tobora ko‘proq tan olinmoqda. Bu yondashuvlar tilni o‘zlashtirishni, motivatsiyani va madaniy tushunchani oshirish uchun interaktivlik, muhitga singish va kontekstli amaliyotdan foydalanadi. Ularning didaktik asoslari o‘quvchilarni jalb qilish, faol ta’lim va haqiqiy hayotdagi muloqot vaziyatlarini modellashtirishga tayanadi.

RPG va simulyatsiyalardan foydalanish bir nechta tasdiqlangan ta’lim nazariyalariga mos keladi:

Konstruktivizm (Piaje, Vigotskiy): O‘quvchilar tajriba va ijtimoiy muloqot orqali bilimlarni faol ravishda shakllantiradilar. RPGlarda talabalar badiiy muhitda mazmunli vazifalarni (masalan, jumboqni yechish, kelishuv tuzish) bajarish orqali til ko‘nikmalarini rivojlantiradilar, ko‘pincha tengdoshlari bilan hamkorlik qiladilar. Vigotskiyning yaqin rivojlanish zonasi (YaRZ) ayniqsa muhim, chunki o‘quvchilar o‘qituvchilar yoki tengdoshlarining yordamida o‘z til qobiliyatlarini kengaytiradilar.

Tajribaga asoslangan ta’lim (Kolb): Ta’lim aniq tajriba, mulohaza, tushuncha hosil qilish va sinab ko‘rish sikli orqali yuz beradi. Simulyatsiyalar amaliy mashqlarni (masalan, soxta restoranda ovqat buyurtma qilish) taqdim etadi, keyin o‘quvchilar lug‘at, grammatika va pragmatika haqida fikr almashish uchun muhokama mashg‘ulotlarida qatnashadilar.

Kommunikativ yondashuv: Hayotiy muloqotga mexanik yodlashdan ko‘ra ko‘proq e’tibor qaratib, bu yondashuv RPG va simulyatsiyalarda o‘zining tabiiy ittifoqchisini topadi.

Motivatsiya nazariyasi (Desi va Rayanning o‘z-o‘zini belgilash nazariyasi): RPG o‘yinlari mustaqillik (rol va harakatlarni tanlash imkoniyati), malaka (ko‘nikmalarni o‘zlashtirish) va aloqadorlik (ijtimoiy munosabatlar) kabi omillarni taklif etish orqali ichki motivatsiyani rag‘batlantiradi. Bu esa til o‘rganishni majburiyat emas, balki zavqli jarayonga aylantiradi.

 Asosiy didaktik afzalliklar

Kontekstual til qo‘llash: An’anaviy mashqlardan farqli o‘laroq, RPG va simulyatsiyalar tilni hikoya yoki vaziyatli kontekstlarga singdiradi, o‘quvchilarga so‘z va tuzilmalarni muayyan maqsadlar bilan bog‘lashga yordam beradi (masalan, "savdogar"ni ishontirish yoki "jinoyat sodir bo‘lgan joy"ni tasvirlash).

Ko‘nikmalarning uyg‘unlashuvi: Ular to‘rtta asosiy til ko‘nikmasini - tinglash, gapirish, o‘qish va yozishni bir faoliyat doirasida tabiiy ravishda birlashtiradi.

Madaniy kompetensiya: Ssenariylar ko‘pincha madaniy me’yorlarni (masalan, odob-axloq qoidalari, imo-ishoralar) o‘z ichiga oladi va madaniyatlararo tushunishni oshiradi.

Xavotirning kamayishi: RPGlarning o‘ynoqi, xavfsiz mohiyati hissiy to‘siqni (Krashen) pasaytiradi va til ishlab chiqarishda tavakkal qilishga undaydi.

Muammolarni yechish va tanqidiy fikrlash: Vazifalar ko‘pincha to‘siqlarni yengib o‘tish uchun tildan ijodiy foydalanishni talab qiladi, bu esa yuqori darajadagi fikrlashni rag‘batlantiradi.

RPG va simulyatsiyalar tuzilishi jihatidan farqli bo‘lsa-da, didaktik maqsadlarga ega. RPGlar odatda personajlarni rivojlantirish bilan syujet yoyini o‘z ichiga oladi (masalan, o‘quvchilar xayoliy dunyodagi sarguzashtchilar sifatida), simulyatsiyalar esa real hayot vaziyatlarini aks ettiradi (masalan, ishga kirish suhbati). Har ikkala shakl ham o‘qituvchining rolini ma’ruzachidan yo‘naltiruvchiga o‘zgartiradi, bu esa o‘quvchilarning mustaqilligini oshiradi.

Lingvistik mahsulot: Sveyning Mahsulot gipotezasi til ishlab chiqarish til o‘zlashtirishga yordam berishini ta’kidlaydi. RPGlarda o‘quvchilar hikoyani davom ettirish uchun gapirishi kerak, bu esa real vaqtda grammatika va lug‘at bo‘yicha farazlarni sinab ko‘rishga imkon beradi.

Fikr-mulohaza mexanizmlari: O‘yin davomida tengdoshlar yoki o‘qituvchilarning tezkor fikr-mulohazalari xatolarni tuzatadi va o‘rganishni mustahkamlaydi, bu esa O‘zaro ta’sir gipotezasiga (Long) mos keladi.

Qo‘llab-quvvatlash: Vazifalarni o‘quvchilarning bilim darajalariga moslashtirish mumkin:  boshlang‘ich bosqichdagilar yozilgan dialoglardan foydalanishlari mumkin, ilg‘or o‘quvchilar esa mos qiyinchilikni ta’minlab, improvizatsiya qilishadi.

Ammo, quyidagi qiyinchiliklar mavjud:

Vaqt va tayyorgarlik: Ssenariylarni ishlab chiqish ko‘p mehnat talab qiladi, mashg‘ulotlar esa uzoq davom etishi mumkin.

Auditoriyani boshqarish: Katta guruhlar yoki uyatchan o‘quvchilar dars jarayonini izdan chiqarishi mumkin.

Baholash: Aniq mezonlar bo‘lmasa, o‘sishni baholash subyektiv bo‘lib qolishi mumkin.

Didaktik asos sifatida quyidagi jihatlarni alohida taʼkidlash mumkin.