Ma’lumki, kishilik jamiyati tarixida hayvonlar doim muhim o‘rin tutgan. Hayvonot olami nafaqat insonlar hayotining ajralmas qismi, balki sayyoramizdagi ekotizim rivojida ham muhim unsur hisoblanadi. Ular turli mintaqalarda yashovchi xalqlar va millatlarning kundalik turmush tarzi, xo‘jaligi hamda madaniyatining shakllanishida muhim o‘rin tutishi bilan birga, insoniyatning jismoniy va ruhiy holatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bir so‘z bilan ifodalaganda, hayvonot olami bilan kishilik jamiyatining o‘zaro aloqasi insonlarga turli tuyg‘ularni berish bilan birga, tabiatdagi muvozanatni saqlashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Qolaversa, hayvonot olami bilan insonlarni ming yillar mobaynida bir makonda yashashi ular bilan bog‘liq turfa xil qarashlarni shakllantirgan.

Dunyo miqyosida jamiyat taraqqiyoti natijasida jonivorlar bilan bog‘liq qadimiy e’tiqod ildizlarini o‘rganish dolzarblik kasb etgan bo‘lsa, zamonaviy etnologik tadqiqotlar hayvon va inson munosabatlarini yangicha qarashlar asosida tadqiq etmoqda. O‘tgan asrdagi izlanishlarda asosan, ma’lum bir xalqning jonivorlarga nisbatan tasavvurlari tahlili etnografik jihatdan tadqiq etilgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib rivojlangan jamiyatda inson va hayvonlar o‘rtasidagi munosabatlarning psixologik, sotsiologik, meditsina, hayvonlar huquqiga oid hamda qator boshqa jihatlari bo‘yicha ilmiy izlanishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda hayvonlar va din masalasi eng dolzarb ilmiy muammolardan biri bo‘lib kelmoqda. Ushbu masala yuzasidan qator tadqiqotlar amalga oshirilmoqda.

Animalistik tahlil orqali jonivorlarni identifikatsiya qilish masalasida taniqli olim Tim Ingold tadqiqotlar olib borgan. Ushbu olim o‘z izlanishida hayvoniylik darajasi, inson tasavvurlarida hayvon konstruksiyasi, jonivorlar atrof-muhiti hamda inson va hayvon munosabatlari masalalariga oydinlik kiritib bergan. Bundan tashqari, u yana inson hayvon-munosabatlari mahsuloti, antropomorfizm, totemistik tasavvurlar, jonivorlikdan ijtimoiylashuvga aylanish kabi jihatlarni tahlil qiladi [1. P. 5].

Kezi kelganda shuni ta’kidlash kerakki, turkiy xalqlar ham ming yillar davomida tabiat va hayvonot olamiga o‘ziga xos munosabatda bo‘lgan. Ilmiy adabiyotlar turkiy xalqlarning o‘tmishda bo‘ri, ayiq, burgut, ilon, echki, qo‘y, ho‘kiz kabi hayvon va parrandalar bilan bog‘liq e’tiqodiy qarashlari mavjud bo‘lganligi haqida ma’lumotlar qayd qilingan [2. C. 35–38].

Ma’lumki, zoolatriyaning yana bir nomi animalizm bo‘lib, u biror hayvonni ilohiylashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan e’tiqod va tasavvurlar majmuidir. Animalizmning kelib chiqishi ovchilik e’tiqodlariga borib taqaladi. Qadimgi odamlar ovchilik bilan tirikchilik qilgan davrda o‘ljani qo‘lga kiritish uchun ov oldidan hayvonlarni sehrlovchi turli marosimlar o‘tkazganlar.

Hayvonlarni e’zozlash ko‘p xalqlarda uchrab, u odamning hayvondan kelib chiqqanligi haqidagi miflar, u yoki bu hayvonni iste’mol yoki ov qilishning man etilishi, biron qabila yoki urug‘ni hayvonlar nomi bilan atalishida ko‘rinadi. Shimoliy Osiyo va Amerika qit’asida – ayiq, Hindistonda – sigir, Avstraliyada esa kenguruning muqaddas hisoblanishi animalizm qoldig‘idir [3. C. 2].

Hayvon kul’ti bilan bog‘liq qarashlar jahondagi ayrim xalqlarning tillarida pul va hayvon so‘zlarini mujassamlanganligini ko‘rish mumkin. Masalan, qadimgi rimliklar pul va hayvonni “pekuniya”, greklar esa “ktema” deb atagan bo‘lib, ushbu qarash hozirgi zamon tillarida ham saqlanib qolgan. Inglizcha “impiktayunies” so‘zi puli yo‘q odam, agar ushbu so‘zma-so‘z tarjima qilinsa, “hayvoni yo‘q” degan ma’noni anglatadi.

Dunyodagi ko‘pchilik xalqlar o‘rtasida hayvon boylikni belgilovchi vosita bo‘lgan. Gomerning she’rlarida qahramonlarning boyligi ixtiyoridagi chorvasi bilan belgilangan. Qadimgi german qabilalarida ham kishining boyligi qancha mol-hayvoni borligi bilan o‘lchangan. Qadimgi Eronda tabiblarga xizmat haqiga hayvon berilgan bo‘lib, bunday odat ba’zi bir xalqlarda ayni paytda ham saqlanib qolgan [4. B. 49]. 

Bundan tashqari, maqolaga oid ma’lumotlarni to‘plash jarayonida Farg‘ona vodiysi hududida bir qator zootoponimlarga duch kelindi. Ma’lumki, “Zootoponim” yunoncha “zoo” ­– hayvon, “topos” ­– joy” degan ma’nolarni anglatib, hayvonlarning nomlaridan hosil bo‘lgan joy nomlari esa zootoponimlar deb ataladi [5. B. 7–8]. Zootoponimlar suv, o‘rmon, cho‘l va dala-dashtlarda yashovchi turli xil hayvonlar haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Tadqiqotchi N. Oxunov o‘zining risolasida zootoponimlarni turiga ko‘ra, uy, yovvoyi hamda suvda yashovchi, qush va parrandalar kabi guruhlarga bo‘lib o‘rgangan. Ushbu joy nomlariga Otxona, Eshakbuloq, Tulkiuya, Palangdara, Baliqko‘l, Qunduzbuloq, Kaptarxona va Zag‘chaxona zootoponimlarni misol qilib keltirgan [6. B. 44]. 

Shuningdek, tadqiqotchi Yu. Ne’matova esa Chust tumani Sho‘rkent qishlog‘ida tovuqsimonlar oilasiga mansub sayroqi tog‘ qushi – kaklik ko‘pligiga ko‘ra, Kaklikqo‘rg‘on deb atalgan oykonim “kakliklar ko‘p bo‘lgan aholi manzilgohi” degan ma’noga ega ekanligini qayd etgan [7. B. 59].

O‘z navbatida, Jizzax viloyati oykonimiyasida ham shunday joy nomlari uchraydi. Tadqiqotchi X. Davurovaning ma’lumot berishicha, ularning vujudga kelishida hayvon, qush va boshqa jonivorlarning nomlari asos bo‘lgan. Jumladan, Zomin tumanidagi Laylakuya qishlog‘i nomi shunday zoooykonimga misol bo‘la oladi. Tabiatdan ma’lumki, laylaklar asosan, aholi punktlariga yaqin yerlarda yashaydi, shuning uchun laylaklar uchib kelib, in qo‘yadigan joy, ya’ni qishloq Laylakuya deb atalgan [8. B. 76].

Shuningdek, Jizzax viloyati Forish tumanidagi Jayraxona qishlog‘i ham jayra nomi bilan bog‘liq. Jayra – sut emizuvchilar turkumiga mansub bo‘lib, junlari orasida ko‘pincha himoya vazifasini bajaradigan duksimon ignalari bo‘lgan kemiruvchi hayvondir. Ilgari shu kabi hayvonlar yashaydigan joy jayraxona deb ham atalgan. Ko‘p jayralar yashaydigan joyga yaqin bo‘lgan qishloq ham Jayraxona deb ataladi [9. B. 76]. Hayvon va qush nomlari toponimlashuv natijasida joy nomiga o‘tgan, ya’ni zoooykonimlar hosil bo‘lgan. Ammo, viloyat hududida zoooykonimlar kam uchraydi. Bu ham ushbu hududning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sanaladi. 

Farg‘ona vodiysida ham turli nomlardagi zooykonimlar mavjud. Mazkur turdagi joy nomlarining atalishida hayvon va qushlar turlarini ifodalovchi so‘zlar faol ishtirok etadi. Masalan, “Qo‘chqor” so‘zi: Qo‘chqorchi – Quvasoy shahridagi qishloq nomi. Qo‘chqorchi – qo‘chqor boqiladigan joy degan ma’noni anglatadi. Shunigdek, Andijon viloyati Asaka tumani nomi ham zooykonim hisoblanadi. Shahar nomining kelib chiqishi haqida turli fikrlar mavjud. Ayrim tadqiqotchilar “Asaka“ nomini Fargʻonada miloddan avvalgi VI–V asrlarda yashagan sak qabilalari bilan bogʻlaydi. Chunki, ushbu qabila baʼzi joylarda “assakenlar” nomi bilan ham atalgan. Ularda “asvaka” – ot, “assaka” – otliqlar maʼnosini bildirgan [10. B. 9]. 

Arxeolog B. Matboboyev yuqoridagi fikrni vodiyning sharqiy qismida topilgan toshlardagi otlar tasviri bilan asoslashga harakat qilgan va shu joylarda nasldor otlar yetishtirilgan, degan fikrni ilgari surgan. Toponomist olim S. Qorayev Asaka tumanidagi “Axtachi” qishlogʻi nomi moʻgʻulcha boʻlib, ot tabibi (sinchi), otboqar degan maʼnoni bildirishini taʼkidlab, yuqoridagi mulohazalarni birmuncha tasdiqlaydi [11. B. 96].

Endi o‘zbek xalqining zoolatrik qarashlarini etnografik jihatdan tahlil qilib chiqamiz. Farg‘ona vodiysining Chust, Pop va Dang‘ara tumanlarida homilador ayol ba’zi ovqatlarni yeyishi ham ta’qiqlangan. Chaqaloqning sog‘ligini saqlash, uni o‘z vaqtida dunyoga kelishini ta’minlash maqsadida homilador ayolga tuya go‘shtini yeyish ma’n qilingan [12. Dala yozuvlari. Farg‘ona vodiysi aholi punktlari. 2020–2025-yillar].

Qadimgi mifologiyada kuch-qudrat, hokimiyat, hosildorlik va davlat timsoli sifatida muqaddaslashtirilgan tuya go‘shtini yegan ayol vaqtidan ancha o‘tkazib tug‘adi, degan aqidaga ko‘ra, unga ushbu hayvonning go‘shtini yeyish ta’qiqlangan. Mabodo, biron tasodif bilan og‘iroyoq ayol tuya go‘shtini yeb qo‘ygan bo‘lsa, ko‘ngilsizlikning oldini olish uchun turli afsungarlik irimlari bajarilgan. Jumladan, homilador ayolning eriga ham tuya go‘shti yedirilgan. Bo‘lg‘usi otaga tuya go‘shtini yedirish orqali go‘yoki uning afsungarlik ta’siri kesilgan [13. B. 16].

Qadimgi, ilk urug‘, qabila nomlari o‘zbek xalqining totemistik qarashlari bilan bog‘liq. Xalqimizning tabiatdagi hayvonlar, qushlar, hasharotlar va turli jonivorlarga munosabati, insoniyat hayotida jonivorlarning o‘rni, odamlarning tirik mavjudotga munosabati urug‘, qabilalarning nomlanishida ma’naviy va ma’noviy omil, motivatsion asos vazifasini o‘tagan. 

Hozirgi o‘zbek etnonimlarini asos va qo‘shimchalarga ajratish, ular anglatgan ma’nolar tahlil qilinsa, etnonimlar asosidagi so‘zlar turli jonivorlarning nomi ekanligi ma’lum bo‘ladi. Qadimgi turkiy til, hozirgi turkiy tillar, mo‘g‘ul va tungus-manjur tillari dalillari qiyoslansa, totemistik tasavvur, qarash va nuqtai nazarlar mohiyati aniqlanadi. Kerayit etnonimining asosi kerey/keray (qarg‘a), esat (sher, qoplon), qiyot (qush – qiyg‘ir/qirg‘iy), bayot, boyovut (boy – qush turi), burqut (burgut), o‘ymovut (bug‘u), sayot (hayvon, qiyoslang: sayg‘oq), qo‘ng‘irot (qora qarg‘a), uyrat (sigir, buqa, qo‘tos), arlot (it). Etnonimga asos bo‘lgan mavjudot nomiga uzoq o‘tmishda jamlik ma’nosini bildirgan qo‘shimcha qo‘shilgan. Qarg‘a qushini o‘zlariga totem deb bilib, qarg‘aga sig‘inuvchi jamoani o‘zgalar (yonma-yon yashagan jamoa) kerey+it/keray+it deb atashgan. Zikrlangan urug‘, qabila nomlari ham o‘zgalar tomonidan yaratilgan. Chunki, ushbu qabila, urug‘ tug‘i va tug‘rosida totem maqomidagi mavjudotning tasviri tushirilgan. Tug‘ va tug‘roda totem sanalgan jonivor tasvirining bo‘lishi urug‘ jamoasining nomlanishi hamda o‘zga jamoalar, elu yurtlarga tarqalishini ommaviylashtirgan, xalq xotirasida muhrlanishini tezlashtirgan [14. B. 71]. 

Vodiyning aksar hududlarida bahorda aosiy suv manblari bo‘lgan ariq va kanallar hashar usulida qazilgan. Hashar oxirida suv ochilgach, aholi pul, bug‘doy, oziq-ovqat mahsulotlari to‘plab, mablag‘ga jonliq (buzoq, bo‘z biya, oq toychoq, qo‘chqor, echki) sotib olingan va qurbonlik qilingan. O‘rta Osiyoning ba’zi hududlarida bo‘g‘izlangan hayvon qoni suvga oqizilgan, hayvon tanasi esa suvga tashlab olingan. Xorazmda yangi ariq qazilib, Amudaryoga ulanganda xon buyrug‘iga ko‘ra, 8–10 ta sigir, ho‘kizlar qurbonlik qilingan. Bo‘g‘izlangan hayvonlar go‘shti suvdan olib chiqarilgan va pishirib yeyilgan. Bunday odat qadimda suv shohlari uchun odamlarni qurbon qilishning saqlanib qolgan ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. 

Umuman olganda, ho‘kizning suv toshqinlari bilan an’anaviy bog‘liqligi Sharq xalqlarining qadimgi dinlarida aks etgan [15. C. 32]. Ho‘kiz kul’tining suv bilan bog‘liqligini keyingi davr an’analarida ham uchratish mumkin. Jumladan, Andijon o‘zbeklarida agar qurg‘oqchilik bo‘lib, yomg‘ir yog‘masa, mozorda mol so‘yib qurbonlik qilingan yoki XX asrning 70 yillariga qadar Sirdaryo suvi toshgan vaqtda daryoga bag‘ishlab turli hayvonlar (ho‘kiz, qo‘y, qo‘chqor) qurbonlik qilingan [16. Dala yozuvlari. Andijon viloyati Baliqchi Ko‘l mahallasi. 2024-yil].

Tabiatdagi har bir tirik mavjudot qattiq himoya qilingan, ularga umuman ziyon yetkazish gunoh hisoblangan. Bu haqda “Avesto”da, Qur’oni karim va hadislar, Sharq, jumladan, Markaziy Osiyo buyuk allomalarining boy merosida purhikmat iboralar mavjud. Shu boisdan ham atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha etnoekologik qadriyatlarni qayta tiklash, omma, jumladan yoshlar ongiga chuqur singdirish, xalqimizning an’ana va udumlariga qat’iy rioya qilgan holda ona tabiatni kelajak avlodga bekamu ko‘st yetkazish nihoyatda dolzarb masala bo‘lib turibdi.

Hayvon kul’ti bilan bog‘liq qarashlar oilaviy tantanalardagi initsiatsion ko‘rinishlardan biri – kiyim kiydirish marosimida ham ko‘zga tashlanadi. Ma’lumki, har uchta bosqich bilan bog‘liq marosimlarda initsiatsiya bo‘layotgan shaxslarga oq rangdagi yangi libos kiydiriladi. O‘zbeklarda chaqaloq 3–5–7 kunlik bo‘lganda, unga ilk marta ko‘ylak, ya’ni “chilla ko‘ylak” kiydirish odati mavjud. Ushbu ko‘ylak Farg‘ona vodiysida “chilla ko‘ylak”, Toshkent, Samarqand, Buxoroda esa “it ko‘ylak” deb atalgan [17. B. 40–41]. Bu yerda muhim jihat shundaki, chaqaloqning chilla ko‘ylagini “it ko‘ylak” deb nomlanishidir. Ushbu ko‘ylakning it ko‘ylak deb nomlanishi borasida turli qarashlar mavjud. Ayrim tadqiqotchilar chaqa­loqqa chilla davri zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan barcha ziyon-zahmat­larni ko‘ylak orqali itga o‘tkazishga qaratilgan magik niyat ushbu ko‘ylakni “it ko‘ylak” deyilishiga sabab bo‘lgan [18. C. 50] deb hisoblasa, boshqa mualliflar esa “chaqaloq tug‘ilganiga qirq kun bo‘lgandagina uning tanasiga insoniy ruh kiradi. Qirq kun mobaynida u “hayvonot olami»ga tegishli deyilganligi bois ham ushbu ko‘ylakni “it ko‘ylak” deyilgan” deb ta’kid­laydi [19. C. 75]. Mazkur fikrlarni rad etmagan holda shuni ta’kidlash mumkini, chaqaloqning qirq kunlik chilla davri tugagandan so‘ng xuddi kattalarnikiga o‘xshash ko‘ylak kiydirilishi ham uning odamlar olamiga o‘tishini ramziy anglatgan. 

Hayvonlar nomi bilan bog‘liq antik xo‘jalik turlaridan yana biri – baliqchi­lik­dir. Tarixiy va arxeologik manbalarning guvohlik berishicha, mazkur xo‘jalik turining paydo bo‘lishi paleolit davrining oxirlariga, uning rivojlanish jarayonlari neolit davriga to‘g‘ri keladi [20. B. 142]. Ma’lumki, qadimgi davrlarda ko‘pgina aholi manzilgohlarida tabiiy sharoitning zaruriyat darajasida yaxshi bo‘lmaganligi sababli dehqonchilik va chorvachilik xo‘jaliklari tashkil topmagan. Jumladan, Shimoliy Ovroosiyo, Amerika neolit davri iqtisodining rivojlanish yo‘li ovchilik va baliqchilikning yanada takomillashuvi bilan bog‘liq bo‘lib qolgan edi [21. C. 137].

Shimoliy Amerikaning shimoliy-g‘arbiy o‘lkalarida yashovchi qabilalar daryolardan baliq ovi uchun foydalanganlar. Ularda baliq ovchiligi yaxshi rivojlangan edi. Baliq ovlashda turli qurollar mavjud bo‘lib, sanchqich, qarmoq, to‘r kabilardan unumli foydalanganlar. Ular baliqlarni dudlashni bilishgan. Dudlangan baliqlar ozuqa uchun g‘amlab qo‘yilar edi [22. C. 142].

Shuni hisobga olgan holda dunyoning boshqa mintaqalari kabi Farg‘ona vodiysi aholisining kundalik turmush tarzida baliq kul’ti vva baliqchilik xo‘jaligi bilan bog‘liq qarashlarini tahlil qilish imkoniyati vujudga keldi. Shuning uchun vodiyda yashovchi o‘zbek, qoraqalpoq va boshqa etnoslar xo‘jaligini tahlil qilish natijasida baliqchilikka doir ancha-muncha etnografik ma’lumotlar to‘plandi.

Ma’lumki, Farg‘ona vodiysi aholisining kattagina qismini tashkil etuvchi qoraqalpoqlar asosan, Sirdaryoning har ikkala qirg‘oqlarida joylashgan bo‘lib, ularning xo‘jaligida baliqchilik muhim o‘rin tutgan. Shu bois ularning uy-ro‘zg‘or buyumlari qatorida qamish bo‘yra, qamish va novdalardan tayyorlangan savat va sumkalar ko‘p uchraydi [23. C. 27]. Mana shunday buyumlar baliqchilikda muhim o‘rin tutgan. Masalan, keksa axborotchilarning guvohlik berishicha, Sirdaryo va Norindaryo qirg‘oqlarida joylashib qolgan qoraqalpoqlar baliq ovlashda foydalanish uchun qayiqdan ham unumli foydalangan [24. Dala yozuvlari. Namangan viloyati Mingbuloq tumani Qolgandaryo va Momoxon qishloqlar’i. 2016–2020-yillar].

Daryo yaqiniga joylashgan qoraqalpoqlar xo‘jaligida baliq ovlash mu­him ahamiyat kasb etgan. O‘zlari uchun an’anaviy mashg‘ulot hisoblangan baliq ovlash bilan qoraqalpoqlar vodiy hududida ham imkon darajasida shug‘ullanganlar. Shu bois ham ular mahalliy aholi orasida “shabakkor”, ya’ni “baliqxo‘rlar” degan nom olgan [25. Dala yozuvlari. Namangan viloyati Norin tumani Kemaboshi qishlog‘i. 2016–2020-yillar].

Baliq ovlash mashg‘uloti vodiy sharoitida qoraqalpoqlar uchun o‘z ahamiyatini asta-sekin yo‘qota borgan. Masalan, agar Qo‘qon xonligi davrida imkon qadar qoraqalpoqlarning barcha guruhlari baliq ovlash bilan shu­g‘ul­langan bo‘lsalar, Rossiya bosqinidan esa Andijon va Namangan uezdlarida yashovchi qoraqalpoq guruhlari xo‘jaligida bu mashg‘ulotga unchalik ahamiyat berilmay qo‘ygan. Faqat, Qo‘qon uezdi Qoraqalpoq volosti hududida yashovchi qoraqalpoq guruhlarigina to XX asrning 40-yillariga qadar baliq ovlash bilan muntazam shug‘ullanib kelgan [26. B. 48].  Farg‘onalik qoraqalpoqlar daryo va ko‘llardan sazan, cho‘rtan, laqqa va boshqa turdagi baliqlarni ilashma, sanchqi, gaza, savat, to‘r va qarmoq kabi baliqchilik asboblari yordamida ovlaganlar.

Endi Farg‘ona vodiysi aholisining baliq kul’ti bilan bog‘liq mifologik qarashlariga e’tibor bersak. Ma’lumki, Markaziy Osiyoda yashovchi boshqa xalqlar singari o‘zbeklarda ham baliq totemi bilan bog‘liq qarashlar mavjud. Baliq kul’ti qadimdan Markaziy Osiyoda keng tarqalgan [27. C. 82]. Samoviy ummonda suzib yuruvchi afsonaviy baliq haqidagi mifologik tasavvurlar “Avesto”da ham ma’lum bo‘lgan. Ushbu muqaddas kitobda ushbu g‘aroyib baliq Kara deb atalib, u Farog‘ Kart daryosida yashaydi va kavakirna (oq havm) daraxtini Axrimanning zararidan saqlaydi [28. B. 30].

Olam halokatining baliq bilan bog‘liqligiga oid afsona ham diqqatga sazovordir. Afsonada hikoya qilinishicha, go‘zal Xorazm vohasining halokatiga Orol dengizida yashovchi bir juft nahang baliq sababchi bo‘lar emish. Bu baliq hamisha dengizda yashar, hyech qachon daryo havzasiga yaqin kelmas ekan. Qachonki, shu baliqlar Amudaryo bo‘ylab suzib o‘tsa, daryo sathi qirq gaz pasayib ketar, izma-iz quvalashib yurgan baliqlar ortga suzib o‘tganda yana qirq gaz chuqurlashib suv juda pasayib, dalalarga chiqmay qolarmish. Oqibatda odamlari qurg‘oq­chi­likdan qiynalib, vohani tashlab ketarmish [29. C. 327]. 

Ushbu afsona olamning intihosi to‘g‘risidagi qadimgi turk asotirlaridagi kerbaliq obrazi zaminida yuzaga kelgan bo‘lsa kerak. Qadimgi turklar kerbaliq yoki kyorbalыqni yer osti olamida yashovchi afsonaviy jonzot sifatida tasavvur qilishgan. Go‘yo zaminning osoyishtaligi ham ana shu baliqlarga bog‘liq emish. Agar kerbaliqlar suv tubiga sho‘ng‘isa yoki boshini yuqori ko‘tarishsa, yer qimirlab, daryolar o‘zanidan toshib ketar ekan. Shuning uchun Mangdiy Shira degan afsonaviy bahodir ushbu baliqlar dumiga bog‘langan arqon vositasida ularni nazorat qilib turar ekan [30. B. 30].

Baliqlarni muqaddaslashtirish shumerlarning uch panteonla­ridan biri bo‘lgan suv toshqinlari xudosi yea bilan bog‘liq [31. C. 127]. Baliqchi umumturkiy etnonim bo‘lib, boshqirdlarning “baliqsы” urug‘, qabilasi bo‘lgan. Qozoqlarning ulug‘ juzida balыq, balыqchы urug‘lari borligi ma’lum. S. M. Abramzonning yozishicha, baliqchi urug‘i qirg‘izlarning saruu qabilasiga ham mansub bo‘lgan [32. C. 67]. Bundan tashqari, turkmanlarning yovmut qabilasida ham balыqsы, baliqchi urug‘i mavjud. 

O‘z o‘rnida shuni ham ta’kidlash zarurki, baliqchi urug‘iga mansub kishilar yashab turgan yerlariga ham o‘zlarining nomlarini berganlar va buning natijasida urug‘ nomi bilan yuritiluvchi qator etnotoponimlar paydo bo‘lgan. Jumladan, Toshkent viloyati Bo‘ka tumanidagi Oqbaliq, Andijon viloyatida Baliqchi, Namangan viloyatining Chortoq va Qashqadaryo viloyatining Koson tumanlarida Baliqchi nomli qishloqlar, Marg‘ilon shahrida Baliqchi nomi bilan mahallaning nomlanish tarixi ushbu etnonim bilan bog‘liqdir [33. B. 31].

Baliqlarni muqaddaslashtirish izlarini muqaddas joylar bilan bog‘liq bo‘lgan ushbu jonzotlarni iste’mol qilishga bo‘lgan taqiqlarda ham uchratish mumkin. Hozirga qadar Namangan viloyati Chust shahridagi Mavlono buva, Chortoq tumanidagi Baliqliko‘l qadamjolaridagi baliqlar muqaddas hisoblanib, ularni tutish, yeyish ma’n qilingan. Ayniqsa, muqaddas joylarning buloqlaridagi baliqlar aziz, ularga qaragan kishi kasallikdan xalos bo‘ladi, deb qaralgan. Mahalliy odamlarning ta’kidlashicha, ushbu ziyoratgohlardagi baliqlarni tutgan yoki yegan odamlar pes, maxov kabi davosiz xastaliklarga chalinar yoki o‘sha zahotiyoq halok bo‘lar ekanlar [34. Dala yozuvlari. Namangan viloyati Chust tumani Chust shahri. 2015–2018-yillar].

Shuningdek, muqaddas ziyoratgohlardagi qabr toshlarining baliq shaklida ifodalanishi marhumlar ramzini anglatib kelgan. Bunday holat Samarqanddagi Ruhobod, Qusam ibn Abbos maqbaralari eshiklaridagi tas­virlarda ham aks etgan. Baliqlarning bu tarzda tasvirlanishida ajdod­lar kul’ti bilan bog‘liq qarashlarga xos tushunchalar mavjud bo‘lishi mumkin [35. C. 37]. 

Farg‘ona viloyati Farg‘ona tumanidagi Sadkak ota ziyoratgohi buloqlaridagi baliqlarga mahalliy aholi baliq qiyofasidagi avliyo sifatida deb hisoblanadi. Shu sababdan, bunday baliqlarni o‘ldirish yoki ushlash og‘ir oqibatlarga olib keladi deb qaralgan. Ayniqsa muqaddas joylar bu­loq­laridagi baliqlar azizlanadi. Masalan, Sadkak ota, So‘xdagi Hazrat Ali mozoridagi baliqlarga sariq kasali (gepatit) bilan og‘rigan kishilar qara­sa kasallik baliqlarga o‘tib dardan forig‘ bo‘ladi degan qarash mavjud [36. B. 14]. 

Dinshunos olim J. Frezer ham bir qator xalqlarda muqaddas hisoblangan ko‘llardagi har bir baliqda bir odamning joni mavjud bo‘ladi, agar baliq tutilsa, bir odam o‘ladi, degan tushunchalar keng tarqalganligi qayd etgan [37. C. 761].  Baliq ibtidoiy kishilar ongida g‘ayritabiiy hodisa, atrofini yovuz ruhlardan tozalovchi, odamlarga tetiklik, kuch va g‘ayrat ato etuvchi ilohiy jonzot timsolida gavdalangan va u qavmlar orasida o‘zi bilan bog‘liq turli xil urf-odat, udumlar tizimining yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan. Ayrim keksa axborotchilar ta’kidlashicha, qadimda ba’zi shomonlar kasalni o‘qib, badaniga joylashib olgan yovuz ruhlarni haydab chiqarish maqsadida uning yelkasiga tirik sazan bilan urib davolaydi. Demak, mifologik tadqiqotlarda ta’kidlanganidek, baliq bor joyda yovuz ruh chekinadi, sog‘lik va halollik paydo bo‘ladi [38. B. 9].

Bundan tashqari, baliq kul’ti bilan bog‘liq qarashlar vodiy aholisining oilaviy hayoti va kundalik taomlarida ham o‘z aksini topgan. Masalan, Farg‘ona vodiysining aksariyat hududlarida homilador ayolga baliq go‘shtini iste’mol qilish man qilinib, parhyez buzilsa, bo‘lajak bola ba’zi jismoniy nuqsonlar: og‘zining qiyshiq holatda tug‘ilishi mumkin, degan tushuncha mavjud bo‘lgan [39. Dala yozuvlari. Farg‘ona viloyati Dang‘ara tumani Tumor va Quduq qishloqlari. 2020–2025-yillar]. 

Yana shuni aytish joizki, baliq go‘shti shunchalik halol hisoblanganki, hatto yangi tuqqan ayol qirq kun o‘tmaguncha baliq go‘shti yemagan. Chunki, ushbu davrda ayol harom hisoblanib, halol taomni harom qilib qo‘yar ekan [40. Dala yozuvlari. Farg‘ona viloyati Dang‘ara tumani Xo‘jaqishloq va Olaxamak qishloqlari]. Surxondaryo o‘zbeklarida esa “hyech bo‘lmasa, yilda bir marta baliq go‘shti yeb, luqmani halollab turish kerak”, -degan naqlga amal qilib, vaqti-vaqti bilan baliq go‘shti yeb turgan [41. B. 76]. Bunday aqidaga qattiq amal qilish Farg‘ona vodiysida ham bo‘lib, ro‘zadan avval uni iste’mol qilishga alohida e’tibor berganlar [42. B. 134].

Shuni hisobga olgan holda Farg‘ona vodiysi aholisi orasida hozir ham mavjud bo‘lgan baliq kul’ti va baliqchilik bilan bog‘liq ba’zi urf-odat va irim-sirimlarni keltiramiz:

1. Ovga ketish jarayonida orqaga qaytilmaydi. Birov to‘xtatsa, to‘xtalmaydi. Ovi baroridan kelmasligi mumkin, deb irim qilinadi.
2. Ovga ketish jarayonida biror bir kimsa narsa so‘rasa, berilmaydi, chunki o‘zi ham olgani ketayotgan bo‘ladi.
3. Birinchi ushlagan balig‘i qanday kattalikda bo‘lmasin, tashlab yuborilmaydi. Chunki, ushbu o‘lja ovning boshi hisoblanadi.
4. Juma kuni ovga har qanday holatda chiqilmaydi. Sababi, muqaddas kun bo‘lganligi uchun.
5. Baliqchi sumkasining bir uchi suvga tashlab qo‘yiladi, chunki sumka baliqqa to‘lsin, deb niyat qilinadi.
6. Baliq dekabr-yanvar oylarida kamayadi, chunki suvning sovushi natijasida baliqlar suvning tubiga tushib ketadi.
7. Daryoning balig‘i erkinlikda bo‘lganligi va harakati ko‘pligi uchun uning go‘shti shirin bo‘ladi.
8. Daryoning balig‘i ingichka uzun bo‘ladi, zovurning balig‘i esa yo‘g‘on bo‘ladi. Buning sababi, ularning harakatlanish doirasi bilan bog‘liq.
9. Ov jarayonida ko‘p gapirilmaydi. Baliq hurkishi mumkin, deb irim qilinadi [43. Dala yozuvlari. Farg‘ona viloyati Dang‘ara tumani Tumor qishlog‘i. 2020–2025-yillar].

Xulosa sifatida shuni qayd etish kerakki, hayvonlar bilan bog‘liq tasavvurlar bir necha ming yillik diniy-axloqiy, afsonaviy va marosimiy ildizlarga ega. Ushbu jihatlar xalq og‘zaki ijodi namunalari, ramzshunoslik, diniy-axloqiy qarashlar va hayvonlar bilan bog‘liq tasavvurlarda saqlanib qolgan.

Bundan tashqari, o‘zbek oilasi marosimiy hayotida hayvonlar muhim vosita bo‘lib kelgan va dolzarb ahamiyat kasb etgan. Ular orqali farzand tug‘ilishidan tortib to dafn marosimigacha bo‘lgan marosimlar bajarib kelingan. Bundan tashqari, ayrim sehr bilan bog‘liq marosimlarning bajarilishida ham hayvonot olami bilan bog‘liq qarashlar mavjud bo‘lib, aholi orasida ayrim kasalliklarni oldini olish, davolash yoki ba’zi mushkulliklarni bartaraf etish maqsadida amalga oshiriladi.

Shuningdek, “yetti xazinaning biri” bo‘lgan baliq va u bilan bog‘liq qarashlar hamda marosimlar juda qadim davrlarga borib taqaladi. Mazkur qarashlar va marosimlarning negizida insonning tabiatga va uning ne’matlariga bo‘lgan ijobiy munosabati yotadi. Baliq faqatgina yegulik bo‘lib qolmay, qolaversa, o‘z navbatida davolovchi vazifa­sini ham bajarganligi etnografik manbalardan ma’lum. Buni vodiy aholisi orasida mavjud bo‘lgan qadimiy diniy e’tiqod­lar­dan biri bo‘lgan shomonlikning davolash an’analarida ham kuzatish mumkin.