Storytelling (ingliz tilidagi “storytelling” atamasi) – qadimdan shakllanib kelgan ijtimoiy-madaniy hodisa bo‘lib, u insoniyat tafakkurining eng barvaqt ko‘rinishlaridan biri sifatida hikoyani yaratish, uni obrazli ifodalash va tinglovchi ongiga yetkazish san’atini o‘zida mujassam etadi. Mazkur jarayonda nafaqat voqea bayoni, balki sahnalashtirish, dramaturgiya, estetik bezak singari qo‘shimcha unsurlar ham muhim o‘rin tutadi; ular hikoyaning ta’sir doirasini kengaytirib, uni yanada mazmundor qiladi.

Har bir xalqning madaniy xotirasida o‘ziga xos syujetlar, afsonalar va rivoyatlar yashaydi. Ular nafaqat o‘yin-kulgu yoki ko‘ngilochar an’ana sifatida, balki ma’rifiy maqsadlarda, milliy merosni asrash va axloqiy qadriyatlarni avloddan-avlodga yetkazish vazifasida ham xizmat qiladi (Lachman, 2017). Shu jihatdan hikoya qilish – o‘qituvchining shunchaki nutqiy mahorati emas, balki ta’lim jarayonini mazmunan boyituvchi, shaxs ongiga bevosita ta’sir qiluvchi o‘ziga xos pedagogik yondashuvdir.

Zamonaviy tilshunoslikda ham, psixolingvistika va didaktikada ham storytellingning o‘rni alohida e’tirof etiladi. Tadqiqotchilar “Storytelling is the oldest form of teaching and probably the best way to learn” degan fikrni ta’kidlar ekan, hikoya qilish insoniyat bilish faoliyatining eng qadimiy, eng tabiiy va eng samarali usullaridan biri ekanini qayd etadilar (Stanley & Dillingham, 2011). Zero, hikoya orqali bilim berish – abstrakt qoidalarni emas, balki mazmunli obrazlarni, hayotiy tajribani, hissiy idrokni uzatish demakdir.

Filologik nuqtayi nazardan qaralganda, hikoya qilish – tilning semantik, pragmatik va madaniy qatlamlarini birlashtiruvchi noyob jarayon. U tilni kommunikativ vosita sifatida emas, balki badiiy-estetik hodisa sifatida namoyon etadi; shu bois storytelling turli madaniy muhitdagi va har xil yoshdagi talabalarga teng darajada ta’sir etish imkoniga ega. Natijada, pedagoglar tomonidan mazkur metod o‘quvchini fikrlashga, tasavvur qilishga, tilni mazmunli ravishda qo‘llashga undaydigan samarali didaktik yondashuv sifatida qadrlanadi.

Og‘zaki an’ana insoniyat tafakkurining eng qadimiy odatlaridan biri bo‘lib, u turli xalqlarning madaniy xotirasini saqlash, uni avloddan-avlodga uzatishning eng tabiiy shakli sifatida shakllangan. Britannica ensiklopediyasida ta’kidlaganidek, og‘zaki an’ana “insoniyat tarixidagi eng ilk va eng ommaviy muloqot rejimi” bo‘lib, yozuv kashf qilinishidan ancha avval mavjud bo‘lgan (Encyclopaedia Britannica, 2025). Zero, dastlabki jamoalar o‘z tarixini, urf-odatlari va axloqiy mezonlarini na yozma matn, na belgilar orqali, balki faqatgina so‘z va rivoyat vositasida mustahkamlab kelganlar.

Shu sababli, hikoya aytuvchilar – qissa va rivoyat sohiblari qadim jamiyatlarda nafaqat ma’naviy arbob, balki xalqning tarixiy xotirasini asrab qoluvchi tirik ko‘prik vazifasini bajargan. Ular nutqiy san’atning o‘ziga xos formulalari, takroriy strukturalar va obrazli tasvirlari yordamida murakkab voqealarni yodda saqlashni osonlashtirgan, shu tariqa irqiy, etnik va madaniy merosni barqaror holda avlodlarga yetkazganlar. Qadimgi yunonlarning “Iliada” va “Odisseya” singari epik asarlari ham aynan ana shunday og‘zaki an’ananing mahsuli sifatida shakllangan bo‘lib, ular keyinchalik jahon adabiy-estetik tafakkurining asosiy poydevorlaridan biriga aylangan (Bavajan & Shankar Yadav, 2024).

Demakki, hikoya aytish jarayoni bu faqat ma’lumot yetkazish emas, balki tarixiy xotirani jonli saqlovchi, milliy qadriyatlarni mustahkamlovchi, jamiyatni birlashtiruvchi kuchdir. Bugungi globallashuv sharoitida ham og‘zaki an’ananing ahamiyati susaygani yo‘q; aksincha, u milliy o‘zlikni tiklash, madaniy rang-baranglikni asrash, jamoaviy ruhni mustahkamlashda o‘zining betakror vazifasini davom ettirmoqda. Chunki og‘zaki hikoya – bu shunchaki so‘z emas, balki xalq ruhining ifodasi, o‘zligini anglash va uni avlodlar xotirasida saqlab qolishning kuchli ma’naviy vositasidir.

Tarixiy taraqqiyot jarayonida hikoya aytish nafaqat og‘zaki meros shakli, balki badiiy san’at sifatida ham yuksalib borgan. Turli xalqlar yaratgan ertaklar, afsonalar va rivoyatlar nafaqat xalq xotirasining mahsuli, balki uning ma’naviy tarbiyasini shakllantiruvchi qadriyatlar tizimiga aylangan. Masalan, hind olamining eng qadimiy folklor durdonalaridan biri bo‘lgan “Panchatantra” (miloddan avvalgi II asr) o‘z davrida axloqiy o‘gitlar, ijtimoiy tajribalar va hayotiy donishmandlikni yosh avlodga yetkazishning eng samarali vositasi bo‘lib xizmat qilgan (Bavajan & Shankar Yadav, 2024). Bu kabi namunalar hikoya san’ati qadimiy jamiyatlarda naqadar e’tiborli o‘rin tutganini ko‘rsatadi.

XX asrga kelib pedagogika fanining modernizatsiyalashuvi, inson psixologiyasini chuqurroq anglashga qaratilgan ilmiy izlanishlar natijasida hikoya qilishga yangicha yondashuv shakllandi. Tadqiqotchilar “hikoya insoniyatning umumiy merosiga chuqur singigan bo‘lib, u o‘qitish kasbining poydevorini tashkil etadi” degan fikrni ilgari surar ekanlar, inson tafakkuri voqeaviy bayonni abstrakt ma’lumotga nisbatan tezroq qabul qilishini alohida ta’kidlaydilar (Bavajan & Shankar Yadav, 2024). Zero, inson ongining badiiy obrazlar, syujet dinamikasi va voqelikni ketma-ket idrok etishga moyilligi – hikoya qilishning didaktik qudratini belgilab beradi.

Shu bois badiiy hikoyalardan ta’lim jarayonida foydalanish zamonaviy pedagogika tadqiqotlarida maxsus yondashuv sifatida shakllanib, “narrativ pedagogika” nomi bilan mustaqil konsepsiyaga aylangan. Bu konsepsiya dars jarayonini shunchaki axborot berish emas, balki mazmunni voqeaviy shaklda talabaning ruhiy-idroki bilan uyg‘unlashtirish jarayoni sifatida talqin qiladi.

So‘nggi o‘n yilliklarda esa hikoya aytish san’ati yangi bosqichga ko‘tarilib, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi natijasida “raqamli hikoya aytish” (digital storytelling) shaklida namoyon bo‘la boshladi (UNESCO, 2017). Ushbu yondashuv an’anaviy hikoya qilishning estetik va tarbiyaviy kuchini zamonaviy multimediaviy vositalar bilan boyitdi; natijada voqeani nafaqat aytish, balki ko‘rish, eshitish va interaktiv tarzda his qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu esa hikoya san’atini zamonaviy ta’limning eng moslashuvchan, ham estetik, ham texnologik jihatdan boy metodlaridan biriga aylantirdi.

Hikoya qilish qadimiy pedagogik meros bo‘lishiga qaramay, uning ta’lim metodikasi sifatidagi haqiqiy salohiyati aynan so‘nggi bir asr davomida yanada chuqur anglana boshladi. Xususan, ingliz tilini o‘rgatishda kommunikativ yondashuv (Communicative Language Teaching) keng qo‘llanila boshlagach, hikoya asosidagi mashg‘ulotlar til o‘rganish jarayonining markaziy unsurlaridan biriga aylandi. Zero, hikoya – talaffuz, lug‘at boyligi, grammatik tuzilma va nutq turlarini yagona mazmuniy oqimda uyg‘unlashtira oladigan, o‘quvchini erkin muloqotga chorlaydigan demokratik vositadir.

Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, hikoya aytish jarayoni muallif (o‘qituvchi) bilan talaba o‘rtasida sun’iy masofani qisqartiradi. O‘qituvchi dars jarayonida matn muallifining sovuq va rasmiy mavqeidan chiqib, jonli hikoya aytuvchiga aylanadi; bu esa uning mavqeini yanada tabiiy, yaqin va ishonchli figura sifatida namoyon etadi (Stanley & Dillingham, 2011). Shunday qilib, hikoya qilingan dars – bu o‘quvchilarning idrokiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan, ularni mazmundan chetga chiqarmay, darsning o‘zagi bilan bog‘lab turadigan kuchli metodik omilga aylanadi.

Hikoya qilishning kommunikativ yondashuv bilan uyg‘unlashuvi – tilni o‘rgatishni faqat qoidalar yig‘indisi sifatida emas, balki mazmun va ma’no oqimidan iborat tirik jarayon sifatida talqin etayotgan zamonaviy filologiya uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki hikoya o‘quvchini tinglovchi, kuzatuvchi, talqin qiluvchi va muloqot ishtirokchisiga aylantiradi; tilni o‘rganish esa mazkur jarayon orqali tabiiy ravishda shakllanadi.

XX asr oxiri va XXI asr boshlarida hikoya qilishning ta’limiy salohiyati nafaqat nazariy, balki amaliy didaktika nuqtayi nazaridan ham chuqur o‘rganila boshladi. Bu davrda storytelling metodiga oid ilmiy adabiyotlar hikoya jarayonini bosqichma-bosqich tashkil etish zaruratini asoslab berdi. Jumladan, nutqiy materialni personajlar orqali jonlantirish, darsni “pre-storytelling” (tayyorgarlik), “while-storytelling” (eshitish jarayoni) va “post-storytelling” (tahlil va muhokama) kabi mantiqiy bosqichlarga ajratish, hikoya metodining samaradorligini sezilarli darajada oshiruvchi yondashuv sifatida ilgari surildi (Badalova, 2023).

Zamonaviy didaktika nuqtayi nazaridan hikoya – bu shunchaki matn emas, balki ma’lumotni idrok etishning psixologik jihatdan qulay shakli, talabaning motivatsiyasini kuchaytiruvchi va ijodiy tafakkurini faollashtiruvchi o‘ziga xos jarayondir. Ilmiy tadqiqotlar hikoya asosida berilgan dars materiali talabaning e’tiborini jamlashga, tanqidiy fikrlashini rag‘batlantirishga va tasavvur dunyosini kengaytirishga xizmat qilishini isbotlagan. Zero, hikoya strukturasidagi voqeaviylik, obrazlar dinamikasi va mantiqiy izchillik o‘quvchini mazmundan chetga chiqarmasdan, dars oqimiga chuqurroq singdiradi.

Hikoyaning yana bir muhim jihati – uning madaniy kontekstni ochib berish imkoniyatidir. Har bir hikoya o‘z xalqining urf-odatlari, tarixiy xotirasi, dunyoqarashi va axloqiy qadriyatlari bilan sug‘orilgan bo‘ladi. Shu bois hikoya tinglayotgan talaba nafaqat tilni o‘rganadi, balki mazkur til ortidagi madaniy olamni ham kashf qiladi. Bu jarayon madaniyatlararo kompetensiyani shakllantirishda, talabani global muloqotga tayyorlashda muhim omilga aylanadi.

Bugungi ta’lim jarayonida hikoya mashg‘ulotlari interfaol metodlarga aylangan bo‘lib, ular o‘qituvchi va talabalar o‘rtasidagi dialogni chuqurlashtiradi, real hayot vaziyatlarini simulyatsiya qilishga yordam beradi hamda madaniyatlararo muloqot ko‘nikmalarini mustahkamlaydi (Stanley & Dillingham, 2011). Hikoya qilish shu tariqa zamonaviy pedagogikaning mazmunini boyituvchi, darsni jonlantiruvchi va til o‘rgatishni hayotiy tajriba bilan uyg‘unlashtiruvchi samarali metod sifatida o‘z ahamiyatini tobora oshirib bormoqda.

Yuqorida bayon etilgan mulohazalar storytellingning nafaqat adabiy hodisa, balki til o‘qitish jarayonida keng didaktik imkoniyatlarga ega bo‘lgan pedagogik metod sifatidagi o‘rnini yaqqol namoyon etadi. Hikoya qilish qadimiy og‘zaki an’analardan tortib raqamli formatlargacha uzluksiz taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tgan bo‘lib, har bir davrda inson tafakkuriga ta’sir etuvchi kuchli vosita sifatida shakllangan. Mazkur metod tilni faqat grammatik struktura yoki lug‘aviy birlik sifatida emas, balki mazmun, obraz, madaniy xotira va hissiy idrok uyg‘unligi sifatida o‘rgatishga xizmat qiladi.

Shu jihatdan, storytellingning kommunikativ yondashuv bilan qo‘shilishi o‘quvchini faol subyektga aylantirib, uning fikrlash doirasini boyitadi, madaniyatlararo muloqot ko‘nikmalarini kengaytiradi va o‘zlashtirish jarayonini tabiiy, hayotiy shaklda tashkil etadi. Xulosa qilib aytganda, hikoya qilish zamonaviy ta’limning estetik, intellektual va ma’naviy mazmunini boyituvchi, talaba shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi, o‘qitish jarayonini insoniylashtiruvchi universal metod sifatida alohida ilmiy-ahamiyatga ega.