Kirish

So‘nggi yillarda globalizatsiya va xalqaro integratsiya jarayonlari nafaqat butun dunyoda, balki har bir davlat doirasida ham yaqqol kuzatilmoqda. O‘zbekiston Respublikasida ushbu jarayonlar oliy professional ta’lim tizimini rivojlantirishni ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar orasida ustuvor yo‘nalishga aylantirdi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, 2017). Xususan, “O‘zbekiston Respublikasini 2017-2021 yillarda yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”da yoshlar siyosatini takomillashtirish asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, 2017). Bu jarayonda malakali va intellektual jihatdan rivojlangan yoshlarni tarbiyalash, oliy ta’lim sifatini xalqaro standartlar asosida oshirish va xorijiy tillarni chuqur o‘rganishga alohida e’tibor qaratilmoqda (Salnikova, 2011; Zemskova, 2018).

2018 yil sentyabr oyida Prezidentning qarori bilan yoshlar orasida xorijiy tillarga bo‘lgan qiziqish yanada ortdi, bu esa mamlakatning xalqaro standartlarga moslashuvi va zamonaviy pedagogik usullarni joriy etish istagini aks ettiradi. Xorijiy tillarni o‘rganish nafaqat kommunikativ ko‘nikmalarni rivojlantiradi, balki interaktiv multimedia kontenti orqali talabalarni o‘quv jarayoniga faol jalb qiladi. Shu bilan birga, tillarni o‘rganish samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchilarning malakasi va talabalar tomonidan til bo‘yicha dastlabki bilimlar darajasiga bog‘liq.

O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda oliy ta’lim muassasasining xalqaro maydondagi reytingi uning muvaffaqiyat ko‘rsatkichi sifatida qaralmoqda va bunda        eng muhim omillardan biri xorijiy talabalar sonidir (Bologna Process, 2009). Shuning    uchun ta’lim sifatini oshirish va yangi yondashuvlarni joriy etish zaruriyati yuzaga kelmoqda. Ko‘plab universitetlar uchun ta’lim muhitining xalqaro xususiyatini ta’minlash eng ustuvor vazifa hisoblanadi – bu xorijiy talabalarni qabul qilish, madaniyaro kommunikatsiya elementlarini o‘z ichiga olgan yangi dasturlarni ishlab chiqish, xorijiy tillarni o‘qituvchilarning malakasini oshirish hamda qo‘shma o‘quv va ilmiy-tadqiqot dasturlarini yaratish va amalga oshirishni o‘z ichiga oladi (DiCerbo, Anstrom, Baker & Rivera, 2014; Dudley‑Evans, 2001).

Mamlakatimizdagi oliy ta’lim muassasalariga kirishga intilayotgan xorijiy talabalar soni ta’lim sifati va nisbatan arzon narxlar bilan belgilanadi. Xorijiy talaba uchun universitetdagi o‘quv jarayoni ko‘plab ijtimoiy va psixologik omillarni o‘z ichiga oladi. Shu bois, xorijiy talabalarni yangi muhitga muvaffaqiyatli moslashtirish oliy ta’lim muassasalari uchun muhim vazifalardan biridir. Ingliz tilida ta’lim olayotgan xorijiy talabalar ona tilida o‘qiy olmasligi natijasida professional so‘zlashuv tiliga moslashish jarayoni qiyinlashadi. Akademik moslashuvdagi asosiy muammolardan biri – interferensiya bo‘lib, bu nafaqat psixologik, balki ijtimoiy jihatdan ham ko‘plab qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi (Sharipova, 2021). Universitetdagi professor-o‘qituvchilar tarkibi xorijiy talabalarni o‘qitishda ularning bilim darajasi, qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olgan holda moslashuvchan yondashuvni qo‘llashi zarur (Clayton & Kilbane, 2025).

Muammo va tadqiqotning asosiy yo‘nalishlari

Mazkur muammoni o‘rganish uchun mahalliy va xorijiy mualliflarning keng doiradagi ilmiy ishlari tahlil qilindi. So‘nggi o‘n yillikda ilmiy muhitda ta’limning xalqaro miqyosda integratsiyasi, xorijiy talabalarni jalb qilish, shuningdek, ularning ta’lim jarayonidagi roli, moslashuvi, qiyinchiliklari, maxsus metodik va pedagogik strategiyalari kabi masalalarga katta e’tibor qaratilmoqda (Daminov & Buranova, 2023; Pogukaeva, Omelyanchuk & Kobernik, 2016). Akademik interferensiya muammolari va uning yechimlari xorijiy talabalar va universitet o‘qituvchilari o‘rtasida, shuningdek, mahalliy (Yakubov, 2022; Salnikova, 2011; Zemskova, 2018) va xalqaro tadqiqotlarda (DiCerbo et al., 2014; Dudley‑Evans, 2001) keng yoritilgan.

Ko‘plab tadqiqotlarda oliy ta’lim muassasalarining xalqaro miqyosda integratsiyasi tarixi, hozirgi holati va istiqbollari, shuningdek, xalqaro reytinglar nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Ayniqsa, tibbiy ingliz tilini xorijiy talabalar uchun o‘qitish masalasi bo‘yicha Dudli-Evans (2001) tomonidan Yevropadagi professional ta’lim tajribasi asosida ko‘plab ilmiy maqolalar chop etilgan . Shuningdek, A. V. Pogukaeva va L. V. Zemskova kabi tadqiqotchilarning Rossiyada xorijiy talabalarni jalb qilish bo‘yicha xalqaro konferentsiyalarda taqdim etilgan maqolalari muhim yondashuvlar beradi (Pogukaeva et al., 2016). Ularning topilmalari samarali strategiyalar ishlab chiqishda muhim manba bo‘lishi mumkin (Salnikova, 2011; Zemskova, 2018).

Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti (TDTU) ham o‘zining xalqaro faoliyatini faol rivojlantirmoqda va kelajakdagi shifokorlar hamda hamshiralarga ingliz tilida bakalavriat ta’lim dasturini taklif etadi. Shahar miqyosida TDTUda xorijiy talabalar mavjudligi sezilarli bo‘lib, ayniqsa, bu universitet Toshkentdagi yagona davlat tibbiyot oliy ta’lim muassasasi hisoblanadi. Bu holat oliy ta’limning nisbatan qulay narxlari tufayli, xususiy ta’lim muassasalariga nisbatan raqobatbardosh afzalliklar mavjudligida izohlanishi mumkin.

Shu bilan birga, bizda ushbu tashqi omillarning xorijiy talabalar o‘ziga ta’siri va ularning shaxsiy xususiyatlari haqida yetarlicha ma’lumot yo‘q. Biroq, bu muammoni anglash O‘zbekistonda tahsil olayotgan xorijiy talabalar bilan samarali muloqot o‘rnatish va kelajakdagi talabalarni jalb etishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Shunday qilib, kelajakdagi talaba kontingentini jalb qilishning asosiy vazifasi universitetning xalqaro integratsiya yo‘llarini tushunishdir. Bu esa universitet uchun xorijiy talabalarni akademik moslashuvini ta’minlash, talabalar manfaatlarini qondirish va professor-o‘qituvchilar tarkibiga o‘quv jarayonini samarali tashkil etish imkonini yaratish muhim vazifa bo‘lib qoladi.

TDTUning “O‘zbek va chet tillari №2” kafedrasidagi o‘qituvchilar xorijiy talabalarni o‘qitishda kasbiy yo‘naltirilgan integratsiyalashgan chet tili tayyorlash yondashuvini qo‘llaydilar. Kafedra o‘qituvchilari O‘zbekiston Respublikasi Strategiyasi va Boloniya tizimi talablariga muvofiq faoliyat yuritadilar (Dudley-Evans, 2001); DiCerbo et al., 2014). Xorijiy talabalar orasida ingliz tilining turli darajalari mavjudligini hisobga olgan holda, kafedra o‘qituvchilari mahalliy yoki xalqaro C1 darajali sertifikatga ega bo‘lishlari shart. Amaliyotda, kafedra o‘qituvchilarining aksariyati xalqaro til yozgi maktablari va oliy ta’lim muassasalari o‘rtasidagi akademik mobillik dasturlarida faol ishtirok etadilar.

Tadqiqot metodikasi va tashkiloti

Tadqiqotning maqsadi – Toshkent Davlat Tibbiyot Universitetida (TDTU) xorijiy tibbiyot talabalari uchun ingliz tilini o‘qitish jarayonini o‘rganish, shuningdek, chet tilida kasbiy yo‘naltirilgan tayyorgarlik dasturini ishlab chiqishdir.

2023 yil dekabr oyidan boshlab TDTUning “O‘zbek va chet tillari №2” kafedrasida xorijiy talabalar uchun “Medical English” fanidan tibbiy ingliz tili o‘qitish dasturi joriy etilgan. Dastur asosan Hindistondan kelgan talabalar uchun inson anatomiyasi, patologik anatomiyasi, bioximyo kabi nazariy tibbiyot fanlari asosida kasbiy ingliz tilini o‘rgatishga qaratilgan. Shuningdek, o‘quv jarayoniga interaktiv texnologiyalar – masalan, rol o‘yinlari (shifokor qabulida, shifokor va bemor o‘rtasidagi muloqot va boshqalar) qo‘shilgan. Hozirda, xorijiy talabalar orasida ingliz tili bilimlarining farqlari va darajasini inobatga olgan holda, dastur takomillashtirilmoqda. Har ikki yilda kafedra mutaxassislari ingliz tili bo‘yicha C1 darajali xalqaro sertifikatsiyani olishadi.

Kafedraning asosiy vazifasi – inson resurslari va o‘quv-metodik imkoniyatlardan samarali foydalanish, tajriba almashish yo‘li bilan o‘quv-metodik majmualar tayyorlash, lug‘atlar tuzish, hamkorlikdagi amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish hamda xorijiy talabalar dialektlarini tushunish qobiliyatini rivojlantirishdir.

Rasm 1. AQSh hamkasblar ishtirokidagi seminar (Ingliz tili dasturlari mintaqaviy                            direktori Kevin Makkogi)

“Medical English” fanini xorijiy talabalar uchun o‘qitishda o‘qituvchilarning ehtiyojlari va muammolarini aniqlash maqsadida “O‘zbek va chet tillari №2” kafedrasi o‘qituvchilari orasida so‘rovnoma tashkil etildi. So‘rovnoma 5 savoldan iborat bo‘lib, yig‘ilgan ma’lumotlar tavsifiy statistika usullari yordamida tahlil qilindi, natijalar tuzildi va asosiy ko‘rsatkichlar aniqlab olindi.

O‘qituvchilarga quyidagi savollar berildi:

1. Hindistondan kelgan xorijiy talabalar uchun “Medical English” fani bo‘yicha o‘qitishda duch kelinadigan qiyinchiliklar va muammolarni ta’riflab bering.
2. Hindistondan kelgan talabalar bilan muloqotda kommunikativ tafovutlarning sabablari nimalardan iborat?
3. Xorijiy talabalarni o‘qitishda ingliz tili darajangizni sertifikatlashtirish zarur deb hisoblaysizmi?
4. “Medical English” fanining o‘quv-metodik materiallarini ishlab chiqishda qanday o‘zgarishlar kiritishni tavsiya qilasiz?
5. Xorijiy talabalar uchun “Medical English” fani soatlar sonini ko‘paytirish zarurmi?

So‘rovnoma natijalari olinganidan so‘ng, har bir o‘qituvchi bilan yakka tartibda natijalar tahlil qilindi. “O‘zbek va chet tillari №2” kafedrasi o‘qituvchilari uchun o‘zaro maslahatlashuv va tajriba almashish maqsadida seminarlar rejasi tuzildi. Seminarlar xorijiy talabalarni o‘qitishdagi ishonchni oshirish, o‘quv-metodik tavsiyalar ishlab chiqish, interaktiv texnologiyalarni joriy etish, internet texnologiyalari va kasbiy ingliz tilini samarali o‘rgatish usullarini o‘rganishga qaratiladi.

Amaliy seminarlar o‘qituvchilarning kasbiy ingliz tilini o‘qitish ko‘nikmalarini rivojlantirish va o‘quv vaqtini samarali taqsimlashda ishonch hosil qilishga yordam beradi. Shuningdek, xalqaro akademik mobillik dasturlari doirasida xalqaro mutaxassislarni taklif qilgan holda o‘qituvchilar uchun master-klasslar tashkil etish rejalashtirilmoqda.

Bundan tashqari, kafedra rejasida ingliz tilida boshqa fanlarni (masalan, “O‘zbek tili”, “Lotin tili”, “Rus tili”) xorijiy talabalar uchun o‘qituvchi o‘qituvchilar uchun ham o‘quv-metodik tadbirlar tashkil etish ko‘zda tutilgan.

Tadqiqot natijalari

Hindistonlik talabalar bilan ishlash tajribasiga ega bo‘lgan “Medical English” fanini o‘qituvchi o‘qituvchilar orasida o‘tkazilgan so‘rovnoma natijalari shuni ko‘rsatdiki, aksariyat (75%) o‘qituvchilar asosiy muammo sifatida talabalar orasida ingliz tilini bilish darajasining turlicha ekanligini ta’kidlashdi. Qolgan 25% o‘qituvchilar esa Hindistondan kelgan talabalar ingliz tilining mintaqaviy o‘ziga xosliklari va aksentlari tufayli nutqni tushunishda qiyinchiliklar borligini aytishdi. Barcha o‘qituvchilar (100%) xorijiy talabalar bilan ishlashda muloqotdagi qiyinchiliklarni        tan olishdi, bunda o‘qituvchilar ham, talabalar ham bir-birining ona tilini bilmasligi muammo hisoblanadi. Shu sababli, o‘qituvchilarga talabalar kasbiy ingliz tilini o‘rganish ko‘nikmalarini amalda qo‘llash vaqtida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatolarni oldindan aniqlash qiyin kechadi.

“Ingliz tilini o‘qitish darajangizni sertifikatlashtirish zarurmi?” degan savolga berilgan javoblarni tahlil qilganda, so‘rovda ishtirok etgan o‘qituvchilarning katta qismi (90%) sertifikatlashtirishni zarur deb hisoblashdi. Bu talabalarni darsga bo‘lgan qiziqishini oshirish texnologiyalari va metodikalarini izlash bilan bog‘liq. Qolgan 10% o‘qituvchilar esa B2 darajasidagi tibbiy terminologiya bilimlari va tajribasi yetarli ekanligini ta’kidlashdi, chunki leksik material inson anatomiyasi va boshqa tibbiyot fanlari asosida ishlab chiqilgan. Ammo aynan ushbu guruh o‘qituvchilari xorijiy talabalar bilan ingliz tilidan amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazishda talabalar mavzuga bo‘lgan qiziqishining pastligi va o‘qishga motivatsiyaning kamayishi bilan bog‘liq muammolarga duch kelmoqda.

So‘rovda qatnashgan o‘qituvchilarning ko‘pchiligi “Medical English” fanining o‘quv-materiallarini tayyorlashda xorijiy talabalar uchun yetarlicha resurslar yo‘qligini ta’kidlashdi. Eng qiyin vazifa esa o‘quv matnlarini va topshiriqlarni talabalar til darajasiga moslashtirish hisoblanadi. Shuningdek, to‘rtinchi qism o‘qituvchilar o‘quv materiallari ishlab chiqishda mos xorijiy adabiyot topishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Bundan tashqari, so‘rov natijalari ko‘rsatdiki, ko‘pchilik “Medical English” fanini o‘qitish uchun ajratilgan soatlar sonini oshirishni zarur deb hisoblashadi. O‘qituvchilar fan soatlarini oshirish, uni yuqori kurslarda ham o‘qitishni (25%), davlat imtihonlarini tashkil qilishni (75%) hamda klinikalar va shifoxonalarda amaliyot o‘tkazishni (25%) taklif qilmoqda. Bularning barchasi talabalarni kasbiy ingliz tilida yuqori darajada bilim olishiga yordam beradi.

Ushbu savollarga berilgan javoblar xorijiy talabalar bilan ishlovchi o‘qituvchilar orasida kasbiy ingliz tilini o‘qitish dasturini takomillashtirishda qo‘llanildi.

Bundan tashqari, so‘rov ko‘rsatdiki, ko‘pchilik o‘qituvchilar ingliz tilini o‘qitishda qiyinchiliklarga duch kelmoqda va ushbu muammolarni hal qilish uchun tavsiyalar berishmoqda. Jumladan, ular xorijiy talabalar bilan ishlash bo‘yicha xorijiy tajribaga – adabiyot yoki xalqaro seminar va treninglarda ishtirok etishga ehtiyoj sezishadi. Bu o‘quv materiallari yaratish, test va amaliy topshiriqlar ishlab chiqishda, shuningdek, talabalar ona tilining xususiyatlarini hisobga olgan lug‘atlarni tayyorlashda (so‘rovda ishtirok etganlarning 75% ta’kidladi) zarur hisoblanadi. Bundan tashqari, 25% o‘qituvchilar xorijiy adabiyotlarga erkin kirishni ta’minlashni talab qilmoqda.

O‘qituvchilar so‘rovnomasining natijalari Diagramma 1 shaklida umumlashtirilgan.

Diagramma 1. Kafedra o‘qituvchilarining so‘rovnoma natijalari

Natijalar

Bugungi kunda oliy ta’limning xalqaro darajada integratsiyasi ta’lim jarayonini           tashkil etish va o‘quv dasturlari ishlab chiqishda yangi talablarni ilgari surmoqda.                O‘zbekiston Respublikamizda yil sayin ortib borayotgan xorijiy talabalar soni innovatsion texnologiyalarni qo‘llash, fanlarni integratsiya qilish va til elementlarini o‘quv dasturlariga kiritish zaruratini ko‘rsatmoqda, bu esa universitetlar hamda talabalar uchun yangi imkoniyatlarni yaratadi (Makhkamova, 2019; Salnikova, 2011; Sharipova, 2021).

Tibbiyot universitetida o‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, hind talabalari bilan ishlaydigan o‘qituvchilar uchun eng katta muammo bu ularning kasbiy ingliz tilini bilish darajasining yetarli emasligi hisoblanadi. Hindistonning turli hududlaridan kelgan talabalar turli ingliz tili dialektlaridan foydalanadi, bu esa ularning og‘zaki ko‘nikmalarini va muloqot amaliyotini baholashda qiyinchilik tug‘diradi. Shuningdek, talabalar ingliz tilini bilish darajasi har xil bo‘lgani sababli, o‘quv materiallarini tanlash va taqdim etishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. O‘qituvchilar talabalar ona tilini bilmasligi tufayli ularning xatolarini oldindan taxmin qilishda qiynaladi, bu esa lug‘at va darsliklarning lug‘aviy qismlari bilan ishlashda qiyinchiliklarga olib keladi.

Xorijiy talabalarni professional ingliz tilini chuqurroq o‘rganishga qiziqtirish uchun maxsus o‘quv qo‘llanmalarini yaratish va ularning mutaxassisligiga mos adabiyotlarni tanlash zarur. Hozirgi paytda o‘qituvchilar mos o‘quv materiallari va matnlar yetishmasligidan shikoyat qilmoqda, bu esa talabalar motivatsiyasini pasayishiga sabab bo‘lmoqda.

Ingliz tilini o‘rgatuvchi o‘qituvchining vazifasi umumiy ingliz tili bilimlari bilan professional darajadagi bilimlar o‘rtasida “ko‘prik” yaratishdir. Biz L.V. Zemskaya va E.V. Salnikova fikrini qo‘llab-quvvatlaymiz, ular tilshunoslik bo‘lmagan universitetlarda kasbiy ingliz tilini o‘rganishning o‘sib borayotgan ahamiyatini ta’kidlab, o‘quv soatlarini ko‘paytirish, tegishli fanlarni katta kurslarga kiritish va talabalarni maxsus professional mavzular hamda matnlarga yo‘naltirish orqali motivatsiyani oshirish zarurligini aytishadi. Bu yondashuv talabalar kelajakdagi muvaffaqiyatli karerasini ta’minlashga va xalqaro standartlarga moslashishga yordam beradi (Salnikova, 2011; Sharipova, 2021; Sharipova, 2024; UNESCO, 2009; Zemskova, 2018).

Zamonaviy shifokor kasbi faqatgina kasbiy ko‘nikmalar va bilimlarni emas, balki bemorlar bilan samarali muloqot qilish uchun xorijiy til kommunikativ kompetensiyasini ham talab qiladi (Zemskova, 2018; Yakubov, 2022). Ingliz tilini yaxshi biladigan xorijiy talabalar uchun bu til faqat imtihon topshirish uchun emas, balki xalqaro tibbiyot hamjamiyati bilan muloqot qilish, eng yaxshi mutaxassislardan o‘rganish va so‘nggi tibbiy yutuqlardan xabardor bo‘lish uchun amaliy vosita bo‘lishi kerak. Professional ingliz tilini bilmasdan, kelajakda xalqaro maydonda yuqori malakali mutaxassis sifatida muvaffaqiyatga erishish mumkin emas .

Xulosa

Ushbu tadqiqot O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimida, xususan tibbiyot universitetida, xorijiy talabalar uchun ingliz     tilini o‘qitishni takomillashtirish maqsadida zarur ma’lumotlarni to‘plash imkonini berdi. Toshkent Davlat Tibbiyot Universitetining “O‘zbek va xorijiy tillar №2” kafedrasining o‘qituvchilari orasida o‘tkazilgan so‘rov natijalari xorijiy talabalar bilan ishlashda duch kelinadigan asosiy qiyinchiliklarni aniqladi hamda “Tibbiy ingliz tili” fanining o‘quv dasturini takomillashtirish zaruratini        ko‘rsatdi.

Kasbiy ingliz tilini o‘rgatishda o‘qituvchilar uchun seminarlar tashkil etish tavsiya etiladi, bu o‘qituvchilarning ishonchini oshirish, ta’lim jarayonini yaxshilash va kasbiy ingliz tilidan samarali foydalanishni ta’minlashga yordam beradi. Xorijiy metodik adabiyotlarni o‘rganish va o‘quv soatlarini ko‘paytirish xorijiy talabalarni samarali tayyorlashga xizmat qiladi.

Kelajak mutaxassislarini tayyorlash dasturida ilmiy kasbiy adabiyotlarni o‘qish, yozma texnikani o‘rganishda innovatsion texnologiyalarni qo‘llash, eshitish va gapirish ko‘nikmalarini o‘yin shaklida rivojlantirish        o‘quv motivatsiyasini va natijalarni oshirishga yordam beradi. Tadqiqot xorijiy talabalar      uchun ESP (Maxsus Maqsadlar Uchun Ingliz Tili) o‘qitishdagi muammolar va ularni hal qilish yo‘llarini aniqladi hamda taklif qildi.