KIRISH. Fentezi janri adabiyot va ommaviy madaniyatning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, sehrli va g‘ayritabiiy elementlarni o‘z ichiga olgan fantastik hikoyalarga asoslanadi. Ushbu janr mifologiya, xalq og‘zaki ijodi va afsonalardan ilhomlanib, turli davrlarda rivojlangan va o‘zining aniq janriy mezonlariga ega bo‘lgan. XX asrdan boshlab fentezi janri nafaqat adabiyotda, balki kino, televideniye, grafik romanlar, animatsion filmlar, video o‘yinlar va boshqa ommaviy axborot vositalarida ham keng tarqaldi.

Asosiy qism. Fentezi janrining ilmiy tahlili uning fundamental xususiyatlarini, adabiy evolyutsiyasini va janr doirasidagi muhim nazariy yondashuvlarni o‘rganishga asoslanadi. Ushbu janr quyidagi asosiy mezonlar bilan tavsiflanadi:

Sehr va g‘ayritabiiy hodisalar – Fentezi hikoyalarida tabiat qonunlariga zid bo‘lgan sehrli elementlar, g‘ayritabiiy mavjudotlar va parallel olamlar tasvirlanadi. Sehr, afsungarlik, bashorat va irsiy qobiliyatlar asarlar syujetining ajralmas qismi hisoblanadi. Ushbu xususiyat janrni ilmiy fantastika va realizmdan farqlaydi.

Mifologik va folklor ildizlari – Fentezi janri qadimgi miflar, xalq og‘zaki ijodi, diniy e’tiqodlar va an’anaviy afsonalardan ilhom oladi. Masalan, J.R.R. Tolkienning Uzuklar hukmdori trilogiyasi german-skandinav mifologiyasidan, K.S. Lyuisning Narniya xronikalari esa xristian mifologiyasidan ta’sirlangan.

Dunyo qurilishi (Worldbuilding) – Fentezi asarlarining muhim xususiyatlaridan biri muallif tomonidan yaratilgan sun’iy olamlarning murakkabligi va tafsilotlariga bog‘liq. Ushbu olamlar o‘ziga xos geografik, tarixiy, ijtimoiy va madaniy tuzilmalarga ega bo‘lib, syujet rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Epik fentezi janri, xususan, batafsil ishlab chiqilgan dunyo qurilishiga tayanadi.

Qahramon rivojlanishi va arxetiplar – Fentezi asarlari ko‘pincha klassik qahramonlik sayohati (Hero‘s Journey) modeliga asoslanadi. Jozef Kempbellning Ming qiyofali qahramon nazariyasiga ko‘ra, qahramon hayotidagi ichki va tashqi to‘siqlardan o‘tib, shaxsiy o‘zgarish va takomillashuvga erishadi. Ushbu jarayon shaxsiyat shakllanishi va psixologik yetuklik bilan bog‘liq.

Fentezi va realizm munosabati – Fentezi janri reallikdan uzilgan bo‘lsa-da, u ko‘pincha zamonaviy jamiyatning muhim falsafiy, sotsiologik va axloqiy masalalarini aks ettiradi. Alegorik va ramziy ma’nolar orqali fentezi ijtimoiy adolatsizlik, ekologik muammolar, etnik va madaniy to‘qnashuvlar kabi mavzularni yoritishi mumkin.

Subjanrlarning xilma-xilligi – Fentezi ichida epik fentezi, shahar fentezisi, qorong‘u fentezi, ilmiy fentezi, tarixiy fentezi kabi turli yo‘nalishlar shakllangan. Har bir subjanr o‘zining estetik, stilistik va mavzuli xususiyatlariga ega. Masalan, qorong‘u fentezi (Dark Fantasy) odatda pessimistik, depressiv muhit va murakkab axloqiy tanlovlarni o‘z ichiga oladi.

Fentezi janri hozirgi kunda global ommaviy madaniyatning muhim qismiga aylangan bo‘lib, u adabiyot, kino, video o‘yinlar va san’atning boshqa turlarida o‘z aksini topmoqda. Ushbu janr inson tasavvurining cheksiz imkoniyatlarini namoyon etib, hayotning ma’naviy va falsafiy jihatlarini o‘rganish uchun samarali badiiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.Imaginativ realizm – mavjud bo‘lmagan dunyolar, madaniyatlar va tabiiy qonuniyatlarning tasviri (Tolkien, 1939).

Sehr va g‘ayritabiiylik – sehr yoki boshqa mistik kuchlar hikoyaning tabiiy qismi sifatida qaraladi (Mendlesohn, 2008).

Arxetipik qahramon sayohati – ko‘p fanattazi asarlari Jozef Kempbellning “Qahramonning ming bir qiyofasi” (1949) asarida tasvirlangan epik struktura asosida quriladi.

 Zamonaviy fantaziya, qahramonlik ertaklari va hatto kulgili fantastik hikoyalar kabi turli xil fantaziyalar mavjud. Fantastika janri uzoq vaqtdan beri mavjud. Qadim zamonlarda va o‘rta asrlarda odamlar “Gilgamish dostoni”, “Iliada”, “Beovulf” kabi epik hikoyalarni aytib berishgan, ularda sehrli mavjudotlar va jasur qahramonlar tasvirlangan. Keyinchalik, XVIII-XIX-asrlarda Edgar Allan Po kabi yozuvchilar qo‘rqinchli va sirli mavzularni o‘rganishni boshladilar va fantastik hikoyalar sehriga qo‘shdilar. Fantaziya - sehrli narsalar va xayoliy olamlarni o‘z ichiga olgan janr turi turi. Bu ko‘pincha odamlar aytib bergan eski hikoyalar va afsonalardan kelib chiqadi. Vaqt o‘tishi bilan fantaziya kitoblar, filmlar, multfilmlar va video o‘yinlarga aylandi.

Fentezi janrining kelib chiqishi va rivojlanish bosqichlari (epik dostonlar, romantik adabiyot, XX asr fentezisi) haqida quyidagi ma’lumotlarni keltirib o‘tamiz.

1. Dostonlar davri (qadimgi – o‘rta asrlar): Fantastika janrining ildizlari qadimgi davrlarga borib taqaladi. “Gilgamish dostoni”, “Iliada”, “Odisseya” kabi dostonlarda gʻayritabiiy mavjudotlar, sehrli kuchlar, qahramonlarning sarguzashtlari tasvirlangan. Oʻrta asrlarda “Beovulf”, “Nibelungenlied”, “Qirol Artur ertaklari” kabi dostonlar yaratilgan. Bu dostonlarda sehr, ajdarlar, qahramonlik sarguzashtlari asosiy o‘rinni egallagan. Fantaziya janrining asosiy unsurlari - sehr, qahramonlik, sarguzasht va g‘ayritabiiy mavjudotlarning shakllanishida dostonlar muhim rol o‘ynadi.
2. Romantik adabiyot davri (XVII—XIX-asrlar): Romantik davrda gʻayritabiiy va tasavvufiy kuchlarga qiziqish kuchaydi. E.T.A. Goffman, Edgar Allan Po va boshqa yozuvchilar g‘ayritabiiy hodisalar, arvohlar va boshqa mistik mavzularni tasvirlashgan. Romantik yozuvchilar o‘z asarlarida o‘rta asr va antik miflardan foydalanganlar. Bu fantaziya janrining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Fantaziya janrining psixologik va tasavvufiy tomonlarini rivojlantirishda romantizm muhim rol o‘ynadi.
3. ХХ-asr fantaziyasi: ХХ -asrda J.R.R. Tolkienning “Uzuklar hukmdori” trilogiyasi fantaziya janrining rivojlanishida tub burilish yasadi. Tolkien o‘z asarlarida noyob dunyo, madaniyat va tarixni yaratdi. C.S.Lyuisning “Narniya yilnomalari” turkumi bolalar fantaziyasi janrining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Ursula K. Le Guinning “Yer dengizi” turkumi fantaziya janrining falsafiy va ekologik jihatlarini rivojlantirdi. ХХ-asr fantaziyasi janrning turli yo‘nalishlarda boyitishi va ommalashishiga olib keldi. Bundan tashqari, fantaziya janri mifologiya, xalq og‘zaki ijodi va rivoyatlarga asoslanadi. Fantastika janri ko‘pincha sehr, g‘ayritabiiy mavjudotlar va qahramonlik sarguzashtlarini tasvirlaydi. Adabiyotshunoslikda fantaziya janri alohida o‘rin tutadi.

Fantastika janrining rivojlanishi: Fantastika janri qadimiy afsona va rivoyatlardan tortib to hozirgi zamon adabiyotigacha bo‘lgan uzoq tarixga ega. Uning taraqqiyoti adabiyotshunoslikda atroflicha o‘rganiladi. ХХ -asrda J.R.R. Tolkin, C.S.Lyuis va Ursula K.Le Guin fantaziya janrining rivojlanishida yangi bosqichni boshlab berdi.

Madaniy ahamiyati: Fentezi asarlari madaniy qadriyatlar, afsonalar va an’analarni saqlash va tarqatishda muhim rol o‘ynaydi.Ular o‘quvchilarga boshqa madaniyatlar va dunyoqarashlar bilan tanishish imkoniyatini beradi.

Ijtimoiy ahamiyati: Fentezi asarlari ijtimoiy muammolar, masalan, irqchilik, tengsizlik va ekologik muammolarni allegorik tarzda ifodalashda qo‘llaniladi.Ular o‘quvchilarni ijtimoiy adolat, ekologik muvozanat va boshqa muhim mavzular haqida o‘ylashga undaydi.

Ged - Yer dengizining eng buyuk sehrgari, yoshligida esa u qudrat va bilimga telbalarcha talpinardi. Yigit eng qisqa va oson tuyulgan yo‘lga chiqib, qadimiy sirga qo‘l tekkizdi va uning aybi bilan dunyoga buyuk yovuzlik kirib keldi. Qilmishlarni tuzatish uchun boshqa yo‘lni - umr uzunligini bosib o‘tish kerak. Har qadamda tavakkal qilib, aql bovar qilmaydigan to‘siqlarni yengib o‘tish, tanib bo‘lmas darajada o‘zgarish, o‘z taqdirini tushunish - va qora soya bilan hal qiluvchi jangda birlashing. “Yer dengizi sehrgari” turkumi uning muallifiga jahonshumul shuhrat keltirdi va hozirda u J.R.R.Tolkinning Uzuklar hukmdori" va K.S.Lyuisning  “Narniya” kabi fantastik durdonalari bilan bir qatorda turadi.Ursula K. Le Guinning  “ Yer dengizining sehrgari ” ("A Wizard of Earthsea") romanining  yaratilish tarixi va Le Guin ijodidagi o‘rni: Le Guin “Yer dengizining sehrgari”  asari ustida 1960-yillar oxirida, u antropologiya, falsafa va ekologiyaga faol qiziqqan davrda ishlay boshlagan.Uning ijodiga mifologiya, daosizm va Karl Gustav Yung asarlari kabi manbalar ta’sir ko‘rsatgan.Le Guin an’anaviy yevrosentrizm modellaridan farq qiladigan fantastik dunyo yaratishga intilgan.Le Guin ijodidagi ahamiyati: “Yer dengizining sehrgari” fentezi janridagi eng muhim asarlardan biri hisoblangan Yer dengiz siklining birinchi romani bo‘ldi. Ushbu roman Le Guinning ekologiya, axloq va shaxsiy o‘sish mavzularini keyingi tadqiqotlari uchun asos yaratdi.Yerdengiz Le Guin uchun o‘zining muhim falsafiy va ijtimoiy masalalarini o‘rganish uchun maydonga aylandi.

 Fentezi janr xususiyatlari va ularning ahamiyati: Bildungsroman (tarbiya romani): “Yer dengizining sehrgari” bildungsromanning klassik namunasidir, chunki unda bosh qahramon Gedning o‘sish va shakllanish jarayoni batafsil tasvirlangan.Romanda Ged qanday qilib sinovlardan o‘tishi, xatolar qilishi va donolik va yetuklikka erishish uchun ulardan saboq olishi ko‘rsatilgan. Bildungsroman tahlili Le Guinning shaxs, mas’uliyat va o‘zini anglash mavzularini qanday o‘rganganini tushunishga yordam beradi.

Ekofentezi: Le Guin ekologik muammolarni o‘rganish uchun fentezidan faol foydalana boshlagan birinchi yozuvchilardan biri edi. “Yer dengizining sehrgari” asarida tabiatdagi muvozanatning muhimligi va ushbu muvozanat buzilishining oqibatlari ta’kidlanadi. Ekofentezi tahlili Le Guinning inson va tabiat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, shuningdek, atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish zarurati haqidagi savollarni qanday ko‘targanini tushunishga yordam beradi.

Ilmiy tadqiqotlardagi roli: “Yer dengizining sehrgari”  adabiyotshunoslik, falsafa, psixologiya va ekologiya kabi turli xil ilmiy sohalarda tadqiqot ob’ekti hisoblanadi.Tadqiqotchilar romanni o‘rganish uchun semiotik tahlil, yung tahlili va postkolonial tahlil kabi turli xil metodologiyalardan foydalanadilar.

Psixologik ahamiyati: Fentezi asarlari insonning ichki dunyosi, orzulari va qo‘rquvlarini aks ettiradi.Ular o‘quvchilarga o‘z-o‘zini tushunish, shaxsiy o‘sish va qiyinchiliklarni yengishda yordam beradi.

Ta’limiy ahamiyati: Fentezi asarlari bolalar va yoshlarning tasavvurini, ijodiy fikrlashini va o‘qishga bo‘lgan qiziqishini rivojlantiradi.Ular adabiyot, tarix, mifologiya va boshqa fanlar bo‘yicha bilim olishda qo‘shimcha manba bo‘lib xizmat qiladi.

“Yer dengizining sehrgari” romanining asosiy qismini ilmiy tahlil qilamiz:Yer dengiz sehri daosizm, muvozanat va tabiat qonunlariga asoslanadi. Energiya saqlanish qonuni va ekologik muvozanat tamoyillari sehr tizimining asosiy qismidir.

Lingvistik va semiotik jihatlar: Nomlar sehrning manbaidir, bu esa Sossyur va Bartning semiotik nazariyalari bilan bog‘liq.Semantik tahlil orqali sehr belgilari tahlil qilinadi.

Ekologik muvozanat: Sehr tabiatga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishni talab qiladi. Muvozanat buzilishi salbiy oqibatlarga olib keladi.Madaniy-tarixiy ildizlar: Sehr tizimi, qadimgi mifologiya, va sharq falsafasidan kelib chiqqan.

Qahramon rivojlanishining psixologik tahlili: Yung psixologiyasi: Gedning shaxsiy o‘sishi Yungning “soya” arxetipi bilan kurashi orqali tahlil qilinadi. O‘z “soyasini” tan olish Gedning psixologik o‘sishining asosiy bosqichidir.Psixologik o‘zgarishlar: Gedning sayohati davomida psixologik o‘zgarishlari bosqichma-bosqich tahlil qilinadi. Gedning psixologik portreti, uning ichki dunyosini ochib beradi.Ekologik va postkolonial tahlil: Le Guinning ekologik falsafasi: Le Guinning ekologik qarashlari asarning asosiy mavzularidan biridir. Ekologik muvozanatning ahamiyati asar davomida ko‘rsatib o‘tiladi. Postkolonial yondashuv: Asarda irqiy va madaniy muammolar postkolonial nuqtai nazardan tahlil qilinadi. Asarning madaniy-siyosiy konteksti ochib beriladi.

Badiiy til, uslub, syujet va kompozisiya:Asarning badiiy tili, uslubi, syujeti va kompozisiyasi tahlil qilinadi.Asardagi ramziy obrazlar, metaforalar va boshqa badiiy vositalar tahlil qilinadi. “Yer dengizining sehrgari” romanining xulosa qismi quyidagicha: Tadqiqot natijalarini umumlashtirish: “Yer dengizining sehrgari”  romanida sehr tizimi daosizm, lingvistika va ekologik muvozanatga asoslangan. Gedning shaxsiy o‘sishi Yung psixologiyasi, ayniqsa "soya" arxetipi orqali tahlil qilindi. Asarda ekologik va postkolonial mavzular muhim o‘rin egallaydi.Tadqiqot fentezi janrining ilmiy tahlili uchun yangi yondashuvlarni taklif etadi. Asarning falsafiy, psixologik va ekologik jihatlari ochib berildi. Le Guinning boshqa asarlarini qiyosiy tahlil qilish.Asarning madaniy-tarixiy kontekstini chuqurroq o‘rganish.

Ursula K. Le Guin va fanattazi janri rivojiga qo‘shgan hissasi. Ursula K. Le Guinning “Yer dengizining sehrgari” (A Wizard of Earthsea, 1968) asari fentezi janridagi o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. U, J.R.R. Tolkien va C.S. Lewis singari avvalgi ilmiy fantaziya an’analarini davom ettirgan bo‘lsa ham, o‘ziga xos falsafiy va ekologik yondashuvni qo‘shgan: Jinsiy va irqiy tafovutlarni bartaraf etish – Le Guin o‘z asarlarida odatda oq tanli erkak qahramonlar asosiy rolni egallaydigan an’anaviy fentezidan chekinib, asosiy qahramon Gedni jigarrang badanli qilib tasvirlaydi. (Le Guin, 1989).

Muvozanat falsafa – Le Guinning Earthsea olamidagi sehr tushunchasi Xitoy falsafasidagi Tao konsepsiyasiga yaqin (Clute & Grant, 1997).

Ursula K. Le Guin fentezi sotsial, falsafiy va ekologik muammolarni qamrab olgan ilk yozuvchilardan biridir. Uning “Yer dengizining sehrgari” romani semiotik tahlil, qahramon sayohati (hero‘s journey) va psixologik o‘zgarishlar nuqtayi nazaridan ahamiyatlidir.Ilmiy maqolada quyidagi masalalar tahlil qilinadi: Sehr tizimining semiotik va lingvistik jihatlari.Karl Gustav Jung psixologiyasi asosida Gedning shaxsiy o‘sishi.

Ekologik muvozanat va postkolonializmning asardagi ifodasi.

Lingvistika va semiotik tahlil. Asarda nomlar sehrning manbai hisoblanadi. Bu konsepsiya semiotik tadqiqotlar bilan bog‘liq:

Ferdinand de Saussure (1916) nazariyasiga ko‘ra, nomlar belgilar tizimi bo‘lib, ular orqali dunyoni anglash va o‘zgartirish mumkin.

Roland Barthes (1964) fikricha, semantik tahlil yordamida sehrga taalluqli belgilarni tahlil qilish mumkin.

Bu yondashuv shuni ko‘rsatadiki, Le Guinning sehr tushunchasi faqat mistik emas, balki lingvistik va semiotik asoslangan tizimdir.

Psixologik tahlil: Kempbell nazariyasi asosida qahramon sayohati

Gedning sayohati Jozef Kempbell (1949) ning “Qahramonning ming bir qiyofasi” nazariyasiga mos keladi:

Bu struktura Vladimir Propp (1928) tomonidan yaratilgan folklor tahliliga ham mos keladi.

Jung psixologiyasi va Gedning soyasi

Xulosa. Shunday qilib, Yer dengizining sehrgari romani fentezi janrining ilmiy va akademik tadqiqotlar uchun qanchalik qimmatli ekanligini namoyish etuvchi muhim adabiy meros hisoblanadi. Asar lingvistika, semiotika, psixologiya, ekologiya va postkolonial tadqiqotlar doirasida tahlil qilinishi mumkin bo‘lib, fentezi janrining nafaqat badiiy, balki ilmiy va falsafiy jihatdan ham rivojlanish imkoniyatlarini ochib beradi. Le Guin ushbu asari orqali fentezini faqat ko‘ngilochar adabiyot emas, balki ilmiy jihatdan mukammal tahlil qilinishi lozim bo‘lgan murakkab va ko‘p qirrali janr sifatida namoyish etadi.