Kirish. Globallashuv sharoitida turli madaniyatlar o‘rtasidagi muloqot tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Til bu jarayonda asosiy vosita bo‘lib, madaniy qadriyatlar va tajribalarni uzatishda vositachilik qiladi. Fransuz tili xalqaro miqyosda keng qo‘llanilishi va boy madaniy merosi sababli madaniyatlararo kommunikatsiyada muhim rol o‘ynaydi. Ushbu maqolada fransuz tilining madaniyatlararo muloqotni shakllantirishdagi o‘rni va uning turli nazariyalar nuqtayi nazaridan tahlili keltiriladi.

Metodologiya. Tadqiqot nazariy va tahliliy yondashuvlarga asoslanadi. Edvard Xoll, Gert Xofsted, Maykl Bayram va Lev Vigotskiy nazariyalari asosida fransuz tilining madaniyatlararo kommunikatsiyadagi o‘rni o‘rganiladi. Shuningdek, diskursiv tahlil va taqqoslash usuli orqali fransuz tilining madaniyatlararo muloqotdagi o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilinadi.

Natijalar va tahlil. Madaniyatlararo kommunikatsiya – turli madaniy guruhlar vakillari o‘rtasida samarali va mazmunli muloqotni tashkil etish jarayoni bo‘lib, bu jarayonda til asosiy vosita sifatida xizmat qiladi. Fransuz tili, o‘zining boy madaniy merosi va xalqaro muloqotdagi keng qo‘llanilishi bilan, madaniyatlararo kommunikatsiyani shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.

Nazariy jihatdan, madaniyatlararo kommunikatsiyaning shakllanishi til, madaniyat va ijtimoiy aloqalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni anglashdan boshlanadi. Til – bu madaniyatning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, u orqali insonlar o‘z fikrlari, qadriyatlari va hayotiy tajribalarini ifodalaydilar. Fransuz tili orqali boshqa xalqlarning madaniyati, tarixiy qadriyatlari va an’analarini o‘rganish madaniyatlararo tafovutlarni tushunishga imkon yaratadi.

Madaniyatlararo muloqot (MOM) turli madaniy kelib chiqishga ega shaxslar o‘rtasida umumiy ma’noni yaratish jarayonini anglatadi. Bunda madaniy va til farqlari muhim rol o‘ynaydi. Fransuz tiliga nisbatan qo‘llanilganda, MOM tarixan global til sifatida madaniyatlararo tushunishni qanday osonlashtirishini o‘rganish imkonini beruvchi vositaga aylanadi. Ushbu hisobot fransuz tili orqali MOMni shakllantirishning nazariy asoslarini o‘rganadi. Bunda Edvard Xollning kontekstual nazariyasi, Gert Xofstedning madaniy o‘lchamlari, Maykl Bayramning madaniyatlararo kommunikativ kompetensiyasi (MKK) va ijtimoiy-madaniy nazariya kabi asosiy tushunchalarga e’tibor qaratiladi. Hisobotda ushbu nazariyalarning fransuz tilini madaniyatlararo muloqot vositasi sifatida qo‘llanilishiga doir tahlil keltiriladi, ularning cheklovlari tanqid qilinadi hamda ular fransuz tilida so‘zlashuvchi (frankofon) madaniy xilma-xillik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi.

Fransuz tili orqali madaniyatlararo kommunikatsiyaning nazariy asoslarini oʻrganish koʻplab tadqiqotchilar tomonidan alohida eʻtibor bilan tahlil qilingan mavzulardan biridir. Ushbu jarayonning nazariy asoslari, avvalo, kommunikatsiya va madaniyatlararo dialog nazariyalari bilan chambarchas bogʻliq.

1.1 Edvard Xollning yuqori va past kontekstli madaniyatlari

Edvard Xollning yuqori va past kontekstli madaniyatlar nazariyasi madaniyatlararo muloqotni tushunishning asosiy tamoyillarini taqdim etadi. Yuqori kontekstli madaniyatlar asosan ogʻzaki boʻlmagan ishoralarga va yashirin tushunishlarga tayanadi, past kontekstli madaniyatlar esa aniq ogʻzaki muloqotga ustuvorlik beradi. Fransuz madaniyati koʻpincha noziklik, odob-axloq va tarixiy maʻnolarga eʻtibor qaratgani uchun oʻrtacha yuqori kontekstli madaniyat sifatida tavsiflanadi. Bu xususiyat tilning madaniyatlararo muhitda qoʻllanilishiga taʻsir koʻrsatadi. Misol uchun, diplomatik yoki rasmiy muloqotlarda fransuz tilida soʻzlashuvchilar maʻnoni yetkazish uchun “vous” va “tu” kabi murojaat shakllaridan foydalanib, ogʻzaki boʻlmagan madaniy meʻyorlarga tayanishlari mumkin.

Kommunikatsiya nazariyasining yetakchi mutaxassisi E.T. Hall oʻzining “Beyond Culture” (Madaniyat chegarasidan tashqarida) asarida madaniyatlararo kommunikatsiya jarayonining murakkabligini qayd etib, tillarni faqat soʻzlashuv vositasi emas, balki madaniy qadriyatlarni yetkazuvchi muhim vosita sifatida taʻriflagan (Hall, 1976). Uning fikricha, har qanday til orqali aloqa qilish jarayonida madaniy qiymatlar, mentalitet va dunyoqarashlarning almashinuvi yuz beradi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, fransuz tilining oʻziga xos madaniy yuklamasi, bu til orqali oʻzaro aloqada boʻlgan jamiyat vakillarining madaniyatlararo tushunchalarini chuqurlashtirishga imkon yaratadi.

Madaniyatlararo kommunikatsiya nazariyasining taniqli namoyandasi G. Hofstede ham til va madaniyat oʻrtasidagi uzviy bogʻliqlikni taʻkidlagan. Hofstede nazariyasida madaniyatlararo muloqot samaradorligiga erishishda til kompetensiyasi bilan bir qatorda, madaniy qadriyatlar va meʻyorlarni bilish ham muhim ekanligi taʻkidlanadi. Uning fikriga koʻra, madaniyatlararo kommunikatsiyada muvaffaqiyat til bilimidan koʻra koʻproq madaniy jihatlarni tushunishga bogʻliqdir (Hofstede, 1991).

Xollning nazariyasi ayniqsa xalqaro diplomatiya va sobiq mustamlaka ta’siri tili sifatida fransuz tiliga tegishlidir. Misol uchun, Frankofon Afrikada fransuz tili mahalliy yuqori kontekstli an’analar bilan o‘zaro ta’sirlashib, aralash muloqot uslublarini yuzaga keltiradi. Biroq, bu nazariya o‘zgarmas madaniy xususiyatlarni nazarda tutadi. Bu esa Kvebek yoki ko‘p madaniyatli shahar Fransiyasi kabi xilma-xil muhitlarda fransuz tilidan foydalanishning harakatchan va rivojlanib boruvchi tabiatini to‘liq aks ettirmasligi mumkin.

1.2 Gert Xofstedning madaniy o‘lchovlari

Xofsted modeli madaniy farqlarni tushuntirish uchun hokimiyat masofasi, individualizm va noaniqlikdan qochish kabi o‘lchovlarni belgilaydi. Fransiya hokimiyat masofasi va individualizm bo‘yicha o‘rtacha yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lib, bu ierarxik, ammo mustaqil madaniy yo‘nalishni aks ettiradi. Ushbu xususiyatlar fransuz tilidagi muloqotga ta’sir ko‘rsatib, rasmiy tuzilmalarga (masalan, ilmiy yoki ma’muriy nutqqa) e’tibor qaratish bilan birga shaxsiy fikr-mulohazalarni qadrlashga olib keladi.

Madaniyatlararo munosabatlarda Xofstedning o‘lchovlari frantsuz tilida so‘zlashuvchilar va Janubi-Sharqiy Osiyo yoki Skandinaviya kabi jamoaviy yoki kuchsiz hokimiyat masofasi madaniyatlari vakillari o‘rtasidagi tushunmovchiliklarni tushuntirishga yordam beradi. Masalan, fransuz rahbarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanqidi jamoaviy madaniyatda qo‘pol deb qabul qilinishi mumkin. Foydali bo‘lsa-da, Xofsted modeli milliy darajadagi umumlashtirishlari uchun tanqidga uchragan, chunki u frankofon dunyosidagi submadaniy xilma-xillikni, jumladan, metropol Fransiya va uning xorijdagi hududlari o‘rtasidagi farqlarni e’tibordan chetda qoldiradi.

1.3 Maykl Bayramning madaniyatlararo muloqot kompetensiyasi (MMK)

Bayramning MMK modeli muloqot kompetensiyasini madaniyatlararo jihatlarga kengaytiradi: munosabatlar (qiziqish va ochiqlik), bilimlar (o‘z va boshqa madaniyatlar haqida), ko‘nikmalar (tushunish va bog‘lash), hamda tanqidiy madaniy ong. Fransuz tiliga nisbatan qo‘llanilganda, MMK o‘quvchilarning nafaqat lingvistik bilimlarni, balki frankofon jamoalarning madaniy kontekstlarini ham - Parij ziyolilarining fikrlash tarzidan tortib Karib dengizi kreollashuvigacha - o‘zlashtirishning naqadar muhimligini ta’kidlaydi.

Fransuz tili ta’limi uchun Byramning nazariyasi shuni taklif qiladiki, o‘qitish jarayoni madaniy hikoyalarni, masalan, mustamlakachilik merosi yoki frankofon adabiyotining xilma-xilligini o‘z ichiga olishi kerak. Bu madaniyatlararo muloqot kompetensiyasini rivojlantirishga yordam beradi. Biroq, ushbu nazariyaning individual kompetensiyaga e’tibor qaratishi, fransuz tilining tarixiy obro‘si tufayli yaqqol ko‘zga tashlanadigan ona tili va chet tili sifatida so‘zlashuvchilar o‘rtasidagi kuch nomutanosibligi kabi tizimli omillarni yetarlicha baholamasligi mumkin.

Fransuz olimi va madaniyatshunosi K. Levi-Stros (Claude Lévi-Strauss) til va madaniyat munosabatlari boʻyicha tadqiqotlarida, tilni madaniy qadriyatlarni oʻz ichiga olgan “belgilar tizimi” sifatida tushuntiradi. Levi-Stros fikricha, til insonlarning madaniy va ijtimoiy faoliyatlarini aks ettiruvchi universal ramziy tizimdir va tilni oʻrganish orqali boshqa madaniyat vakillarining dunyoqarashini ham oʻzlashtirish mumkin (Lévi-Strauss, 1963). Fransuz tili orqali madaniyatlararo kommunikatsiyani oʻrganishda Levi-Strosning ushbu fikri asosiy nazariy jihatlardan biri boʻlib hisoblanadi.

1.4. Ijtimoiy-madaniy nazariya (Vigotskiy).

Lev Vigotskiyning ijtimoiy-madaniy nazariyasida til ijtimoiy o‘zaro ta’sir va vositachilik asosida shakllanadigan madaniy vositachilik vositasi sifatida ta’kidlanadi. Fransuz tili kontekstida bu nazariya ta’lim oluvchilarning til egalari yoki madaniy artefaktlar (masalan, fransuz filmlari, adabiyotlari) bilan boshqariladigan muloqot orqali madaniyatlararo kompetensiyani qanday o‘zlashtirishini ta’kidlaydi. Masalan, fransuz tilidagi kontent va tilni integratsiyalashgan o‘rganish (CLIL) kurslaridagi xitoylik talabalar o‘rtasida o‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, o‘qituvchilarning ta’minoti lingvistik va madaniy bo‘shliqlarni bartaraf etish orqali ICCni yaxshilagan.

Bu yondashuv fransuz tilining Belgiya yoki Shveytsariya kabi ko‘p tilli muhitlarda madaniy ko‘prik vazifasini o‘tashiga mos keladi. Biroq, u haqiqiy muloqotlarga kirishni nazarda tutadi, bu esa frankofon bo‘lmagan hududlardagi o‘quvchilar uchun cheklangan bo‘lishi mumkin. Bu holat madaniyatlararo kompetensiyani rivojlantirishda tenglik masalasini ko‘taradi.

Shuningdek, fransuz tilshunosi va madaniyatshunosi J. Kristeva fransuz tilini “dialog va madaniyatlararo intertekstual vosita” sifatida koʻradi. Uning fikriga koʻra, fransuz tili madaniy belgilar va ijtimoiy qadriyatlarni yetkazuvchi matnlararo vosita hisoblanib, muloqot jarayonida nafaqat informatsiya, balki madaniy qadriyatlarni ham almashish imkonini beradi.

Oʻzbekistonlik tadqiqotchilardan N. Tohirov va M. Ahmedovlar oʻz tadqiqotlarida xorijiy tillar, xususan fransuz tili orqali amalga oshiriladigan madaniyatlararo kommunikatsiya jarayonini chuqur tahlil qilib, bu jarayonning pedagogik jihatlariga eʻtibor qaratgan. Ularning fikricha, fransuz tili darslarida til bilan bir qatorda madaniyatlararo qadriyatlar tizimini shakllantirish, talabalarni global fikrlashga oʻrgatishda muhim rol oʻynaydi.

Xulosa. Fransuz tili madaniyatlararo kommunikatsiyani shakllantirishda muhim vosita bo‘lib, til orqali turli madaniy guruhlar o‘zaro muloqot qiladi. Ushbu maqolada madaniyatlararo kommunikatsiya nazariyalari asosida fransuz tilining roliga baho berildi. Edvard Xollning yuqori va past kontekstli madaniyatlari, Gert Xofstedning madaniy o‘lchovlari, Maykl Bayramning madaniyatlararo kommunikativ kompetensiyasi hamda Lev Vigotskiyning ijtimoiy-madaniy nazariyasi tahlil qilindi.

Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, fransuz tili madaniy me’yorlarni tushunish va madaniyatlararo muloqotni rivojlantirishda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, rasmiy diplomatiya, ta’lim va global muhitda fransuz tilidan foydalanish madaniy tafovutlarni bartaraf etishga yordam beradi. Shu bilan birga, fransuz tilining madaniyatlararo kommunikatsiyadagi o‘rnini o‘rganishda, uning turli mintaqalardagi frankofon madaniyatlar bilan o‘zaro aloqasi ham muhim ahamiyatga ega.

Shunday qilib, madaniyatlararo muloqot uchun fransuz tilining lingvistik xususiyatlarini o‘rganish bilan bir qatorda, madaniy kodlar va kommunikativ strategiyalarni ham chuqur anglash talab etiladi. Kelgusida fransuz tilining madaniyatlararo kompetensiyadagi ahamiyatini yanada kengroq o‘rganish, ayniqsa, frankofon mamlakatlarda til va madaniyatning o‘zaro ta’sirini chuqur tahlil qilish muhim vazifalardan biri bo‘lib qoladi.