Kirish

Semantik maydon tushunchasi turli tilshunoslar tomonidan izchil tarzda talqin etilgan bo‘lib, bu tushuncha leksik birliklarning o‘zaro ma’no jihatdan bog‘liqligini tushuntirishga xizmat qiladi. Jost Trierning ta’kidlashicha, so‘zlar faqat butunning bir      qismi sifatida ma’noga ega bo‘ladi, ya’ni       faqat maydon doirasidagina ma’no mavjud bo‘ladi.

Asosiy qism

Bu yondashuvga ko‘ra, til birliklari yagona semantik makon doirasida anglashiladi. O. S. Axmanova semantik maydonni inson tajribasida ajratilgan haqiqat bo‘lagining til orqali ifodalanishi sifatida ko‘rsatadi; bu mikrosistema tilda nisbatan mustaqil leksik birliklar majmuasi sifatida mavjud bo‘ladi. (Ахманова, 1966) Shuningdek, u semantik maydonni muayyan tematik qatordagi so‘z va iboralarning yig‘indisi deb ham ta’riflaydi — masalan, vaqt maydoniga oid “soat”, “davomiylik”, “tez orada” kabi birliklar kiradi. Yu. D. Apresyan bu tushunchani yanada aniqroq belgilab, semantik maydonni umumiy semantik komponentga ega va o‘zaro paradigmatik munosabatda bo‘lgan leksik birliklar to‘plami sifatida izohlaydi. (Апресян, 1995) Lorel Brington esa bu tushunchani giponimiya bilan bog‘laydi, lekin undan erkinroq talqin qilib, semantik maydonni       o‘zaro bog‘liq so‘zlar orqali ifodalanuvchi haqiqat segmenti deb tavsiflaydi. (Brinton, 2000) Shunday qilib, barcha yondashuvlar semantik maydonni ma’no jihatdan o‘zaro aloqador leksik birliklarning tizimi sifatida ko‘rsatadi, bu tizim esa til orqali haqiqatni konseptual modellashtirishda muhim ahamiyatga ega. Shu o‘rinda quyidagi jadvalda semantik maydon nazariyasiga oid yetuk tilshunos olimlarning ta’riflari hamda ularning biz tomonimizdan keltirilgan shartli izohli sharhlari keltirmoqdamiz:

                                                                    Table 1.

Yuqoridagi ta’riflar shunchaki terminologik izoh bo‘libgina qolmay har bir olimning soha borasidagi nazariy asoslarga qo‘shgan hissasini ham anglatadi, desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Xususan, Trir semantik maydon g‘oyasini sistemali tarzda ilgari                 surgan birinchi olimlardan biri bo‘lib, u so‘zlar o‘z ma’nosini faqat boshqa so‘zlar bilan          bo‘lgan nisbiy munosabatlar orqali olishini ta’kidlaydi (Trier, 1931).  Uning yondashuvi strukturalizmga asoslangan bo‘lib, semantik makon doirasida har bir leksik birlikning o‘rni qat’iy belgilanadi.

Ulman esa semantik maydonni leksik tizimdagi mazmuniy birliklarning o‘zaro bog‘liq strukturasiga asoslaydi (Ullmann, 1962). U mazmuniy qarama-qarshiliklar va to‘ldiruvchanlik mexanizmlarini tahlil qilish orqali tilning semantik imkoniyatlarini chuqur tushuntirib beradi.

Axmanova semantik maydonni til va haqiqat orasidagi vosita sifatida ko‘radi (Ахманова, 1966). U semantik maydonlarni inson tajribasi asosida ajralib chiqqan konseptual sohalarning leksik ifodasi deb hisoblaydi. Bu yondashuv kognitiv tilshunoslikka yaqin turadi.

Layonsga kelsak, paradigmatik va syntagmatik munosabatlar orqali semantik maydonni aniqlashga urinish bilan, struktur tilshunosligining semantikaga qo‘llanishini amaliy jihatdan ko‘rsatadi (Lyons, 1977). Uning nazariyasida so‘zlar orasidagi tanlov (paradigma) va birikish (syntagma) harakati asosiy ahamiyat kasb etadi.

Apresyanning yondashuvi bo‘lsa, strukturaviy va komponent tahliliga asoslanadi (Апресян, 1995). U semantik maydonni umumiy semantik komponentga ega bo‘lgan so‘zlar to‘plami sifatida ko‘rib, sinonimiya, antonimiya va giponimiya kabi munosabatlar orqali ularni tasniflaydi. Bu yondashuv semantik tizimni tahliliy usulda ochib beradi.

Apresyan semantik graduallikka kognitiv yondashuv asosida yondashib, til mazmunining qanday o‘zgarishlar orqali shakllanishini chuqur tahlil qilgan. U til tizimidagi semantik yuksalish va pasayish jarayonlarini lug‘aviy hamda sintaktik vositalar orqali qanday ifodalanishini aniqlashtirishga harakat qiladi. Apresyan tadqiqotlarida semantik graduallikning til tizimi doirasida qanday ishlashi va u orqali yuzaga keladigan ma’no o‘zgarishlari kognitiv jihatdan izohlanadi. Uning ishlari semantik o‘zgaruvchanlikni kognitiv lingvistika mezonlari asosida o‘rganish uchun muhim nazariy zamin yaratgan.

Brington ham semantik maydonni giponimiya bilan bog‘lasa-da, uni undan kengroq va erkinroq konsepsiya sifatida talqin qiladi (Brinton, 2000). U bu maydonlarni haqiqatning semantik jihatdan uzviy bog‘langan segmentlari sifatida ko‘rsatadi, bu esa tilning konseptual model sifatida ishlashini ifodalaydi.

Kubryakovaning ilmiy qarashlarida esa semantik maydonni sof kognitiv yondashuvda sharhlaydi (Кубрякова, 2004). Uning fikricha, bu tushuncha inson ongidagi kontseptual strukturalarni ifodalaydi va til orqali dunyoni idrok etishning ichki kognitiv tizimini aks ettiradi. U semantik maydonni tushunchaviy (kontseptual) tahlilning asosi deb biladi.

Semantik maydon nazariyasi leksik tizimdagi ichki mazmuniy bog‘liqliklarni tahlil qilishda muhim metodik vosita sifatida baholanadi. Ushbu tushuncha orqali so‘zlar o‘rtasidagi paradigmatik va syntagmatik munosabatlar hamda inson tafakkurining til orqali ifodalanish uslublari aniqlashtiriladi. Semantik maydonlar faqat o‘xshash yoki zid ma’nodagi so‘zlarning jamlanmasi sifatida emas, balki haqiqatning konseptual segmentlari bilan bog‘liq bo‘lgan semantik tizimlar sifatida talqin etilishi zarur, deb hisoblanadi.

Xususan, O.S. Axmanova va Ye.S. Kubryakova qarashlari semantik maydonni nafaqat lingvistik, balki kognitiv nuqtai nazardan yoritishga xizmat qilishi bilan ajralib turadi. Chunki ular semantik maydonni faqat til doirasida emas, balki ong va tajriba orqali shakllanuvchi konseptual makon sifatida talqin etadi. Bu esa kognitiv tilshunoslikning chuqur qatlamlari bilan bog‘liq bo‘lib, tilning nafaqat kommunikativ, balki gnoseologik (bilish) vosita sifatidagi rolini ochib beradi. Ularning yondashuvlarida semantik struktura inson tajribasi va ongidagi tushunchaviy model sifatida shakllanadi. Bu esa semantik tahlilni nafaqat til strukturasi, balki bilish jarayoni sifatida ham ko‘rib chiqish imkonini beradi.

Tilshunos sifatida, semantik maydonlar bo‘yicha tadqiqotlar til va tafakkur o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni anglashda kuchli nazariy asos bo‘lishi mumkin degan xulosaga kelish mumkin. Shu sababli, leksik tahlil jarayonlarida semantik maydon yondashuvini qo‘llash, ayniqsa sinonimiya, antonimiya, giponimiya kabi semantik bog‘liqliklarni tushunishda muhim vosita sifatida e’tiborga loyiq, deb hisoblayman.

Shu asosda, semantik maydon yondashuvi sinonimiya, antonimiya, giponimiya kabi semantik munosabatlarni tahlil qilishda nazariy asos sifatida keng qo‘llanishi maqsadga muvofiq deb topiladi. Mazkur yondashuv, ayniqsa, til va tafakkur o‘rtasidagi aloqani tadqiq etishda muhim ilmiy vosita sifatida qaralmoqda.

Xulosa

Xulosa qilib aytganda, semantik maydon nazariyasi – bu leksik birliklarning ma’no jihatidan qanday tizimlashtirilishini, til orqali haqiqat qanday modellashtirilishini, va inson tafakkurining lingvistik in’ikosini anglashda muhim metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Har bir olim ushbu tushunchani o‘z nazariy asoslari va lingvistik maktablariga tayangan holda turlicha talqin qilgan bo‘lsa-da, barcha yondashuvlar bir umumiy tamoyil – ya’ni semantik aloqadorlik asosida birlashgan leksik birliklarning mazmuniy tizimini shakllantirish zaruriyati atrofida birlashadi.

Semantik maydon nazariyasi tilshunoslikda nafaqat leksik tizimni strukturaviy tahlil qilish, balki inson bilimining kognitiv va konseptual mexanizmlarini anglashda ham samarali vosita sifatida xizmat qiladi. Bu yondashuv orqali tilning nafaqat nominativ (nom beruvchi), balki epistemik (bilim shakllantiruvchi) funksiyasi ham aniqlanadi. Mazkur maqolada tahlil qilingan nazariy qarashlar tilning semantik arxitekturasini chuqurroq tushunishga, shuningdek, leksik birliklar o‘rtasidagi ichki ma’no bog‘liqliklarini aniqlash orqali semantik tizimni konseptual asosda tasvirlashga xizmat qiladi.