Talabalarga badiiy tarjimani o‘qitishning mazmuni va metodik ta’minotini yaratish uchun badiiy tarjimaning lingvistik muammolarini talabalarga o‘rgatish metodikasini yaratish maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodika orqali talabalar asliyat va tarjima matnlarining lingvistik muammolari va ularni tarjima jarayonida bartaraf etish usullarini o‘rganishadi.

Mazkur risolamiz orqali badiiy tarjimani talabalarga o‘rgatishning zamonaviy yondashuvlarini o‘zida mujassam etadigan “Tarjima amallari intergratsiyasi” deb nomlangan metodikamizning mazmunini bayon etishni maqsad qildirk. Ushbu metodika talabalarga nafaqat badiiy tarjimani, balki boshqa uslubdagi matnlarni tarjima qilishni o‘rgatishda ham muhim ro‘l o‘ynaydi. Ushbu metodikani tarjima ta’limida qo‘llash jarayoni           4 bosqichdan iborat bo‘lib, ular quyidagilarni tashkil etadi (1.1-jadvalga qarang):

1.1-jadval. “Tarjima amallari integratsiyasi” metodikasini qo‘llash bosqichlari

Umuman olganda “Tarjima amallari integratsiyasi” metodikasi talabalarning lingvistik va kasbiy kompetensiyalarini takomillashtirishga xizmat qiladi. Mazkur metodikaning 1-va 2-bosqichida lingvistik             va kasbiy kompetensiylar bo‘yicha bilim,                  3-bosqichda konikma va 4-bosqichda malaka takomillashadi.

Yuqorida takidlab o‘tilganidek, “Tarjima amallari integratsiya” metodikasi orqali o‘qituvchi tarjima jarayoniga talabalarning yondashuvini belgilab berishi maqsadga muvofiq. Bu o‘rinda o‘qituvchi talabalarning tarjima jarayoniga qaysi yondashuvlarni      amalga oshirishni tushuntirib o‘tadi. Pedagogikada yondashuv tushunchasi orqali rahbarning, ta’lim muassasasi mutaxassisining o‘z harakatlarini amalga oshirishga yo‘naltirilganligi, pedagogik faoliyatning o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tushunchalari, tamoyillari, g‘oyalari va usullarining ma’lum bir majmuasidan foydalanish nazarda tutiladi. Yondashuv murakkab pedagogik vosita bo‘lib, zamonaviy amaliyotning asosiy tushunchalari, faoliyat tamoyillari, ta’limni qurish texnikasi va usullarini o‘z ichiga oladi. Tarjimashunoslikda bu hodisa tarjima strategiyasi deb ataladi. “Tarjima strategiyasi tarjimaning maqsadi doirasida yuzaga keladigan aniq tarjima muammolarining yechimini topish uchun tarjimonning ongli ravishda tuzgan yashirin rejalari” (Krings, 1986). Tarjima strategiyasi tarjima boshlanishidan oldin va jarayonda tuziladigan reja bo‘lib, bunga ko‘ra, tarjimon o‘quvchining maqsadi, mavqei, bilim darajasi, asliyat matnining uslubi kabi omillarni o‘rganib chiqib, matnni o‘girish uchun uslub va matndagi kichik birliklar uchun transformatsiya tanlashni o‘z ichiga oladi.

Badiiy tarjimani talabalarga o‘qitishda tarjimaga yondashuvni, ya’ni tarjima strategiyasini to‘g‘ri tashkil etishni talabalarga o‘rgatish maqsadga muvofiq. Bu bevosita tarjimonning professional kompetensiyasini shakllanishiga ham olib keladi.

Quyida badiiy tarjimani o‘qitish metodikasini yaratish bo‘yicha tarjimaning asosiy lingvistik xususiyatlari, badiiy tarjimaning leksik-semantik muammolarini bartaraf          etishni talabalarga o‘qitish xususiyatlari bayon etiladi.

Badiiy tarjimaning leksik-semantik muammolarini bartaraf etish metodikasi

Metodik ta’minot orqali talabalar o‘rganadi:

1. Badiiy tarjimada qo‘llanadigan semantik, kommunikativ, idiomatik, ijodiy tarjima uslublari;
2. Badiiy tarjimada qo‘llanadigan so‘z o‘zlashtirish, transkripsiya, transliteratsiya, tafsillash, ekvivalentlik, boshqa so‘zlar bilan ifodalash, eslatmalar, ma’noni ochib berish, yashirin ma’no berish kabi tarjima transformatsiyalari;
3. Asliyat va tarjima tillaridagi leksik birliklarning leksik-semantik xususiyatlari borasidagi farqli jihatlari;
4. Badiiy tarjimada uchraydigan leksik-semantik muammolarni bartaraf etish usullari.

Darsning kirish qismida o‘qituvchi semantik, kommunikativ, idiomatik, ijodiy tarjima uslublari, ularning tavsifi, mohiyati borasida talabalarga tushuncha beradi va              shu orqali mana shu tarjima uslublarining me’yorlari asosida tarjimaga yondashiladi hamda talabalarga asliyat matni havola          etiladi.

Badiiy tarjimaning leksik-semantik muammolarini bartaraf etish metodikasida asliyat badiiy matnida qo‘llangan leksik      birliklar, ularning muallif tomonidan         qo‘llangan denotativ va konotativ ma’nolari, so‘zlarning polisemantik xususiyatlari, terminlar, realiyalar, neologizm va okkazionalizmlar, leksik birliklarning yasalish shakliga ko‘ra qo‘shma so‘zlar, qisqartmalar, konversiyalarning tarjima tilida to‘g‘ri qayta ifodalanishi kabilar talabalarga o‘rgatiladi. Badiiy tarjimaning leksik-semantik muammolarini bartaraf etishda leksik-semantik transformatsiyalardan to‘g‘ri foydalanishni talabalarga o‘qitish muhim hisoblanadi (1.2-jadvalga qarang).

1.2-jadval. Badiiy tarjimada qo‘llanadigan leksik transformatsiyalar

Mazkur tarjima transformatsiyalari badiiy matnda qo‘llangan leksik birliklarni adekvat tarzda tarjima matniga olib o‘tishda tarjimonga bevosita yordam beradi. Bugungi kunda tarjimon tayyorlashga ixtisoslashgan oliy ta’lim muassasalarining o‘quv adabiyotlarida tarjimashunoslikning fundamental tushunchalaridan bo‘lgan ushbu transformatsiyalariga yetarli dars soatlari ajratilmaganligiga guvoh bo‘ldik.

Asliyat matni: Nihoyat, soat besh yarimlarda kuyav keldi. Yigirma-o‘ttiz chog‘liq yosh yigitlar – Rahmatning o‘rtoqlari, ular orasida Otabek – kuyav ko‘rindi: boshida simobi shohi salla, ustidan qora movut sirilgan sovsar po‘stin, ichida o‘zining Shamayda tiktirgani osmoni rang movut kamzul, movut shim: oyog‘ida qalapoy afzali, belida Kumushbibining usta qo‘li bilan tikilgan shohi qiyig‘... (Qodiriy, 2009).

1. Ermakova tarjimasi: At last, at about half past five, Atabek the bridegroom appeared, accompanied by about twenty or thirty young men, friends of Rakhmat. He was dressed magnificently: a shimmering silk turban on his head, a marten fur coat lined with black woollen cloth on his shoulders, with a blue woolen camisole underneath, tailored in Shamay to his own design. He also wore woolen trousers. His feet were shod in city boots, and around his waist was a gift, a silk cummerbund skilfully embroidered by Kumush... (Qodiriy, 2018).
2. To‘xtasinov tarjimasi: At last, at about five-thirty, Otabek appeared accompanied by Rahmat's friends, between twenty or thirty young men. He was dressed beautifully. Resting on his head was a silver silk Chalma turban, and on his shoulders hung soft marten furs lined with a coarse-spun fabric. He wore garments ordered especially from Shamai, a sky-blue cloth tunic with matching trousers. His feet displayed supple leather boots and around his slim waist was a silk sash made by the masterful hands of Kumush Bibi (Qodiriy, 2017).
3. Riz tarjimasi: At last, the groom came at five thirty with about twenty or thirty young men – Rahmat’s friends, among them the groom – Otabek with a silver silk turban on his head, black fur coat, his own light blue vest which he had sewn in Shamai, broadcloth pants, leather shoes; he had on his abdomen a wide silk belt (kerchief) which had been embroidered and sewn by Kumush herself… (Qodiriy, 2019)

Ushbu badiiy matn tarjimasida leksik-semantik muammolardan biri “salla” milliy madaniy leksik birligi tarjimasi bilan bog‘liq. Salla, odatda, boy kiyadigan (o‘raydigan) kiyim bo‘lib, Markaziy Osiyo xalqlari orasida ko‘proq ulamolar tomonidan kiyiladi. Shuningdek, o‘zbek milliy to‘ylarida salla kuyov tomonidan to‘y kuni kelin uyiga borish paytida ham kiyiladi. Tarjima variantlarida barcha      tarjimonlar ushbu leksik birlikni ingliz tiliga “turban” tarzida o‘girgan. “Turban” jahon xalqlari orasida ko‘proq hindlarning sinh   elatlari orasida mashhurdir. Ushbu bosh kiyim ularning e’tiqodiga ko‘ra, har kungi turmush tarzining ajralmas qismidir. Bundan tashqari “turban” ayollarning bosh kiyimi ham hisoblanadi. Biroq, ushbu matnda ishlatilgan “salla” leksik birligi o‘ziga xos milliy-madaniy ma’no kasb etib, “turban”ga to‘liq ekvivalent bo‘la olmaydi. Shuning uchun ushbu so‘z      ingliz tilida transliteratsiya qilinib, “Salla (Uzbek men’s national traditional head clothe)” tarzida berilsa, maqsadga muvofiq. Bundan tashqari ushbu matnda “shohi qiyig‘” so‘z birikmasi     ham mavjud bo‘lib, ushbu kiyim bo‘lagi ham o‘ziga xos milliy madaniy xususiyatga ega. Ushbu leksik birlikning tarjimasi Mark Riz va           I. To‘xasinov tarjima variantlarida asliyatga yaqinroq ma’no kasb etgan. Chunki, “shohi qiyiq”, odatda, Markaziy Osiyo xalqlarining      to‘n ustidan bog‘lanadigan “belbog‘” leksik birligiga ham yaqindir. Ushbu leksik birlik             M. Riz tarjimasida silk belt (kerchief) – ipak kamar, I. To‘xtasinov tarjimasida “silk sash – ipak kamar” tarzida berilgan. Lekin kamar va belbog‘ bir-biridan funksiyasi, ko‘rinishi va foydalanish maqsadiga ko‘ra jiddiy farq         qiladi. Kamar (belt), odatda, erkak va ayol         kishi shimlarida foydalanilsa, “qiyiq”, odatda, to‘nning ustidan bog‘lanadigan va tugma vazifisini bajaradigan anjom sifatida uchun foydalaniladi. Chunki, odatda to‘nda tugma bo‘lmaydi. Qiyiq esa shu vazifani bajaradi. Shuning uchun ushbu so‘z birikmasini usullar uyg‘unligidan foydalanib, ya’ni bir leksik            birlik tarjimasi uchun madaniy ekvivalentlik, transliteratsiya hamda kalkalash transformatsiyalaridan foydalanib, “silk belbogh” tarzida ingliz tiliga tarjima qilinsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Badiiy tarjimaning leksik-semantik muammolarini talabalarga o‘rgatishga bag‘ishlangan dars mashg‘ulotlarida qo‘llanadigan interfaol metodlar asosan badiiy matnda qo‘llangan so‘zlar, ularning bog‘liqligi, so‘zlarning polisemantik ma’nolari hamda kontekstual ma’nolarini aniqlashga qaratilgan bo‘lishi maqsadga muvofiq.

Oltita fikrlovchi qalpoqcha (Six thinking hats) interfaol metodi muayyan mavzu (muammo) yuzasidan bir necha, ya’ni har bir urinishda bittadan fikrlash operatsiyasining bajarilishini ta’minlovchi harakatni ifodalaydi. Unga ko‘ra talabalar olti xil rangdagi qalpoqlarni kiyish orqali fikrlashning muayyan jarayonlarini amalga oshiradi. Badiiy tarjimaning leksik-semantik muammolarini bartaraf etish usullarini o‘rgatish metodikasida qalpoqlachalarning ranglari ostida asliyat matnida qo‘llangan leksik birlikning tarkibi belgilanadi hamda quyidagi ranglar ostida tegishli leksik birliklar va ularning kontekstual ma’nolarini topish va matnga moslab tarjima tiliga olib o‘tish talabalarga topshiriq sifatida beriladi (1.3-jadvalga qarang).

1.3-jadval. Oltita fikrlovchi qalpoqcha (Six thinking hats) interfaol metodini badiiy                                  tarjima darasida qo‘llash bo‘yicha namuna

Bu yerda qalpoqlarning ranglari bo‘yicha leksik birliklar tarkibini taqsimlashdan            maqsad shuki, yorqin ranglar, jumladan qizil, qora, hamda ko‘k qalpoqlar ostidagi so‘z va so‘z birikmalari badiiy tarjimada leksik-semantik muammolarni yuzaga keltirishda asosiy rol o‘ynaydi. Oq, sariq hamda yashil rangdagi so‘z va so‘z birikmalarining tarjimasida esa talabalar nisbatan kamroq muammolarga duch kelishadi. O‘qituvchi tarjima jarayoniga yorqin rangdagi leksik birliklar tarjimasiga jiddiyroq e’tibor qaratish lozimligini tavsiya etadi.

Ushbu interfaol metod talabalarning mustaqil fikrlash, o‘z ustida ishlash ko‘nikmalari, shuningdek, lingvistik, professional hamda kommunikativ kompetensiyalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Xar qanday fan sohasini o‘qitishda mashqlar va ularning ahamiyati o‘ziga xosdir. Mashqlar odatda dars jarayonida berilgan ma’lumotni mustahkamlashga yordam beradi. Quyida badiiy tarjimani bo‘lajak tarjimonlarga o‘qitishda qo‘llanadigan ayrim mashqlarni keltirib o‘tamiz.

  Quyidagi matnni o‘qing va matnda berilgan arxaizmlarni ma’nosini aniqlang. Matnni o‘zbek tilidan ingliz tiliga funksional ekvivalentlik, madaniy ekvivalentlik, kalkalash, so‘z o‘zlashtirish, tafsillash transformatsiyalaridan foydalanib tarjima qiling.

Uy jihozga g‘oyatda boy, go‘yo muzaxona tusini berar edi. Taxmonda turlik rangda atlas va shohilardan qoplang‘an ko‘rpalar, taxmon toqchalarig‘a uyilgan par yostiqlar, qator-qator xitoyi jononlar: kosalar, ko‘zalar, chinni choydishlar, laganlar, kumush qinlik xanjar va qilichlar, qalqon va siparlar, dorga soling‘an turlik-turlik er va xotin kiyimlari: po‘stin, chakmon va boshqalar, qip-qizil gilam va shohi ko‘rpachalar kishi ko‘zini qamashdirar darajada edilar.

Matnni o‘qing va uni ekvivalentlik kategoriyalaridan foydalanib o‘zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qiling.

Ikki kundash qarshima-qarshi o‘ltirishdilar. Kumush unga tikilib-tikilib qarar edi...

Zaynab boyag‘i o‘ngg‘aysizliqdan hali chiqib yetmagan, qizarinqirab yerga boqqan edi.

Bir-ikki daqiqani so‘zsiz kechirdilar.

– Chiqmag‘animni ham ko‘nglingizga olibsizda, – dedi nihoyat Zaynab.

– Nega ko‘nglimga olay, men yosh bolamanmi, – dedi – kelganimga o‘n besh kun bo‘lmasdan o‘zingizni chetka tortib boshladingiz... Men siz bilan egachi-singil bo‘larmiz, deb o‘ylag‘an edim...

– Hali nima bo‘libmiz... Arzimagan gapni ham ko‘nglingizga olabersangiz...

– Bu arzimagan gapmi? – dedi Kumush, – uyda hech kim yo‘qlig‘ini bilaturib o‘zingizni chetka tortasiz... Bu esa yuzingni ko‘rishga toqatim yo‘q deganingiz bo‘ladir.

  Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, badiiy tarjimaning lingvistik muammolarini bartaraf etishni talabalarga o‘rgatish metodikasining asosiy mazmun mohiyatini shundan iboratki, ushbu masalalar asosiy ta’lim obyekti bo‘lgan fanlarda tarjima uslublari, tarjima transformatsiyalarining to‘liq klassifikatsiyasi birma-bir o‘rgatilib borilishi lozim. Badiiy tarjima jarayonida uchraydigan lingvistik muammolarni til sathlari bo‘yicha mavzular ketma-ketlik tarzida o‘qitilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.