Kirish.  Ma’lumki,  badiiy adabiyotda har bir muallif oʻzining takrorlanmas uslubiga ega. Bir mavzuning oʻzi turli uslubda berilganda, kitobxonda turlicha taassurot qoldiradi. “Oskar Uayld (1854-1900) estetizm oqimining namoyandasi boʻlgani sababli, shu oqimga xos boʻlgan “san'at san'at uchun” degan aqidaga amal qilib, o‘z asarlarida goʻzallikni tasvirlashga alohida e’tibor qaratgan” (Ochilov, 2023; 356-357). Bu vositalar adibga estetik yozuvchilarga xos boʻlgan bayonda shakliy va zohiriy  goʻzallikni yaratishga koʻmaklashgan.

Ingliz tilidagi badiiy adabiyot namunalarini oʻzbek tiliga tarjima qilish zamon talabi darajasiga koʻtarilar ekan, endi tarjima qilinayotgan asarning faqat muzmunini muqobil qayta yaratish bilan cheklanmasdan, asarning uslubi, yozuvchining ijodiy metodi bilan bogʻliq tomonlariga ham alohida e’tibor qaratiladi. Shu nuqtai nazardan, ertaklardagi personajlar obrazini yaratishda ishtirik etgan uslubiy vositalar, ularning tarjimada qayta yaratilishi imkoniyatini o‘rganish ham ma’lum ahamiyat kasb etadi.

Asosiy qism. Estetizm oqimiga mansub yozuvchilar ijodida  o‘xshatish va sifatlash(epitet)larning alohida oʻrin tutishi tabiiy, chunki ular tasvir va muallif munosabatini ifodalashda muhim oʻrin tutadi.

Quyidagi “Yulduz  bola” ertagidan olingan misolda qo‘llangan o‘xshatishlar  ham asliyat muallifining badiiy uslubini ifodalashda muhim o‘rin tutgan:

So the Star-Child was brought up with the children of the Woodcutter, and sat at the same board with them, and was their playmate. And every year he became more beautiful to look at, so that all those who dwelt in the village were filled with wonder, for, while they were swarthy and black-haired, he was white and delicate as sawn ivory, and his curls were like the rings of the daffodil. His lips, also, were like the petals of a red flower, and his eyes were like violets by a river of pure water, and his body like the narcissus of a field where the mower comes not.

Tarjimasi:

Шундай қилиб, Юлдуз-бола ўтинчининг болалари билан бир товоқдан ош еб, бирга ўйнаб ўса бошлади. Йилдан-йилга боланинг чиройига чирой қўшилар, қишлоқ аҳли эса унинг гўзаллигини кўриб, ҳайратдан бармоқларини тишлашардн, чунки уларнннг барчаси қорача қорасоч бўлишса, боланинг юзн фил суягидан ясалгандек оппоқ ва бежирим эди, олтин жингала сочлари наргиснинг гулбаргларидек, лаблаrи – қизил ғунчадек, кўзлари эса жилғанинг тиниқ сувидаги бинафшанинг аксидек эди. Қадди-қомати ўроқчининг қадами етмаган қалин майсалар ўртасида ўсган гулдек келишган эди (Uayld, 1988; 26).

      Keltirilgan misol va uning oʻzbek tilidagi tarjimasida goʻzallikni tasvirlashga qaratilgan o‘xshatishlar:

Yozuvchi Yulduz bola chiroyini birgina “U haddan tashqari goʻzal edi” gapi bilan ham tasvirlashi mumkin edi, ammo u oʻzining estetik tamoyillariga amal qilib, personaj goʻzalligini uning har bir unsurini alohida chizgilar bilan berish orqali tasvirlagan va ularni parallel konstruksiyalarda voqelaganki, bu ham prozaik asarda oʻziga xos ritm yaratib, oʻxshatishlarning boʻrtib turishiga sabab boʻlgan.

Yuqoridagi jadvalda koʻrinib turibdiki, Oskar Uayld ertagidagi estetizm xususiyatlari oʻzbek tarjimasida ham oʻz ifodasini topgan. Tajimada ham personaj goʻzalligining detallashtirilgan estetik talqini seziladi. Tarjimon oʻz ishini umumlashtirishlar vositasida yengillashtirishga emas, balki muallifday detallashtirilgan tasvirdan foydalanib, oʻxshatishlarni parallel konstruktsiyalarda berib, asliyatning uslubiy jihatlarini qayta yaratishga harakat qilgan.

Oskar Uayld ertaklari tahlili shuni koʻrsatadiki, u faqat goʻzallikni emas, balki uning aksi boʻlgan xunuklikni ham oʻrinlatib tasvirlagan: Yulduz bola juda goʻzalligidan faxrlanadi, kibrga beriladi, atrofidagilarni pisand qilmay qoʻyadi. Kunlardan bir kun onasi topilganda, uning tilanchiligini, juldirvaqi kiyinganligini koʻrib, uni tan olmaydi va haydab yuboradi. Shundan keyin Yulduz bola xunuk basharali kimsaga aylanib qoladi. Yozuvchi uning badbasharaligini quyidagicha tasvirlaydi:

His face was as the face of a toad, and his body was scaled like an adder. 

Tarjimon bu tasvirni ham oʻzbek tiliga muqobil tarjima qila olgan:

Yuzi xuddi baqanikidek, badani esa ilonnikidek tanga-tanga poʻst bilan qoplangandi.

Oskar Uayldning ezgulikni targʻib qilgan yana bir ertagi  “Selfish Giant” boʻlib uni M.Mahmudov va A.Muhammadievlar ingliz tilidan oʻzbek tiliga “Xudbin dev” nomi bilan, Eldor Fozilov esa “Xudbin pahlavon” sarlavhasi ostida tarjima qilganlar. Koʻrinib turganiday bosh personajni tasvirlovchi asosiy sifatlovchi “xudbin” har ikkala tarjimada asliyatga muqobil  oʻgirilgan. Ingliz uslubshunosligi boʻyicha qator darslik va qoʻllanmalar muallifi I.R.Galperin epitetning bosh vazifasi muallifning biron narsaga boʻlgan munosabatini  bildirish deb hisoblaydi (Galperin, 1977; 157-158).

Sarlavhadagi “Xudbin” so‘zida ham muallif munosabati mavjud bo‘lib, tarjimada  adekvatlikka erishilgan.  “Dev” va “pahlavon” soʻzlariga kelsak, fikrimizcha, ushbu kontekstda “pahlavon” soʻzidan koʻra “dev” asliyatga yaqinroq qabul qilinadi. Shuningdek lugʻatlarda “dev” soʻzi ingliz tiliga “giant”, “ogre” soʻzlari bilan berilgan.

“Selfish Giant” ertagi oʻzbek tiliga rus tilidan ham Aziza Ahmadova tomonidan oʻgirilgan.

Ma'lumki ingliz tilidagi ertaklar aksar hollarda “Once upon a time” iborasi bilan boshlanadi, ammo Oskar Uayld ertaklari xalq ertaklaridan farqli oʻlaroq, toʻgʻridan toʻgʻri voqeani bayon etish bilan boshlanadi. Bu ham yozuvchining oʻziga xos uslubi boʻlib, tarjimon uni realistik qabul qilib, tarjima matnida asliyatga muqobil qayta yaratishi lozim. E’tiborlisi shuki, ertakning ichida ertak berilganda, ertakchi bayoni shu ibora bilan boshlangan. Bunga misol tariqasida “Sodiq doʻst” ertagi ichidagi hikoyachi Sa’vaning ertagi “Once upon a time” iborasi bilan boshlanganini koʻrsatish mumkin. Bu muallifga oʻz ertagini personaj ertagidan ajratib ifoda etish imkoniyatini bergan.

“Xudbin dev” ertagining oʻzbek tiliga bevosita tarjimonlari  Eldor Fozilov, М.Маҳмудов ва А.Муҳаммадиевlar yozuvchi uslubining shu jihatini oʻzbek tiliga mutanosib qayta yaratganlar, ya’ni ularning tarjimalarida Oskar Uayldning ertakchilik uslubiga amal qilingan.   

“Selfish Giant” ertagi oʻzbek tiliga rus tilidan ham o‘girilgan bo‘lib, uni Aziza Ahmadova amalga oshirgan. Uning tarjimasining boshlanishi oʻzbek xalq ertaklariga oʻxshatilgan:

Бор эканда йўқ экан, оч эканда тўқ экан, бўри баковул экан, тулки ясовул экан. Чумчуқ чақимчи экан, қарға қақимчи экан. Ғоз карнайчи экан, ўрдак сурнайчи экан. Тошбақа тарозибон экан, қурбақа ундан қарздор экан. Бир қишлоқда келбати девдек, феъли чатоқ бир паҳлавон алмисоқдан қолган қасрида ёлғиз ўзи умргузаронлик қилар экан. У ҳеч кимга қўшилмас, ўзидан бошқани суймас экан. Унинг катта ғаройиб боғи бўлиб, ўша ерлик болаларнинг боққа кириб ўйнагиси келар, бироқ турқи совуқ, важоҳатли паҳлавондан ўлгудай қўрққанлари боис ҳатто боғ ёнидан ҳадиксираб ўтишаркан (Uayld, 2014).

Koʻrinib turibdiki ushbu ertak tarjima xuddi oʻzbek xalq ertaklariday boshlangan. Tili ham ravon va chiroyli. Ammo bu Oskar Uayld uslubi emas.

Uayldning ertaklari bir biridan tuzilishi, yakunlanishi, oʻquvchiga hissiy ta’sir etishi bilan farqlanadi. Personajlarning obrazini yaratishda ham muallif turli yoʻldan boradi: ularda ba’zida muallif hikoyasi, ba’zida poliloglar yoki dialoglar, ba’zida esa personajlar hikoyasi bevosita yoki bavosita obraz yaratishda muhim rol oʻynaydi.

“Xudbin dev” ertagining asosiy dinamik qahramoni dev ertakda dastlab salbiy xususiyatlari bilan namoyon boʻlib, keyinchalik ijobiy tomonga oʻzgaradi.       Bosh personaj dinamikasida ishtirok etgan  “And the Giant's heart melted as he looked out” gapi oʻzbekchaga quyidagicha oʻgirilgan:

Buni derazasidai koʻrib turgan Dev favqulodda ta’sirlanib ketdi. (M. Mahmudov va A.Muhammadiev tarjimasi)

Bu holni koʻrdi-yu Pahlavonning yuragi ezilib ketdi. (Eldor Fozilov tarjimasi)

 “The Giant's heart melted” (soʻzma-soʻz: Devning yuragi eridi) gapi Dev xarakteri oʻzgarishining boshlanishini belgilab bergan. Bu konventsional metafora (“melted”) orqali muallif devning yuragi (koʻchma ma’noda) muzlagan boʻlganini, ya’ni u har qanday his-tuygʻudan mosuvo boʻlganini, endi esa mitti bolaning daraxtga chiqolmagani, daraxtning oʻzi unga egilgani, ammo shunda ham bolakay maqsadiga erishmaganini koʻrib, ta’sirlanib ketganini va bu ta’sirlanishdan devning yuragidagi muz erib ketganini tasvirlagan. Uzbek tarjimalarida gapning ma’nosi toʻgʻri berilgan, ammo shu gap uchun muhim boʻlgan metafora yoʻqotilgan. Fikrimizcha, bu oʻrinda metaforani saqlab qolish imkoniyati bor edi. Misol uchun gapni ”Bu holni koʻrdi-yu Devning yuragi erib ketdi” yoki “Bu holni koʻrdi-yu  Devning yuragidagi muz erib ketdi” tarzida tarjima qilinsa metafora ham, muallifning ifoda etmoqchi bolgan fikri ham saqlanib qolardi.

Uayld ertaklarining yana bir oʻquvchi yuragini ezadigan, ogʻir hissiyotlarni uygʻotadigan qahramoni bu - “Bulbul va atirgul” ertagidagi bulbul. U talaba va professor qizi o‘rtasidagi munosabatning  chin muhabbatligiga ishonib, ular uchun jonini qurbon qilib, ajoyib qizil atirgulning yaratilishiga sabab boʻladi.  U bu bilan muhabbatning hamma tuygʻulardan ustun turishini isbotlamoqchi boʻladi. Ammo oxir-oqibat yoshlar uning hayoti evaziga yaratilgan qizil atirgul qadriga yetmaydilar:

‘You said that you would dance with me if I brought you a red rose,’ cried the Student. ‘Here is the reddest rose in all the world. You will wear it to-night next your heart, and as we dance together it will tell you how I love you.’

But the girl frowned.

‘I am afraid it will not go with my dress,’ she answered; ‘and, besides, the Chamberlain's nephew has sent me some real jewels, and everybody knows that jewels cost far more than flowers.’

‘Well, upon my word, you are very ungrateful,’ said the Student angrily; and he threw the rose into the street, where it fell into the gutter, and a cart-wheel went over it (Wilde).

Tarjimasi:

–   Сиз, қизил атиргул келтирсам, мен билан рақсга тушмоқчи эдингиз,– деди  Талаба,– Мана, дунёдаги энг қизил aтиргул. Оқшом уни юрагингизга яқинроқ жойга танғиб олинг. Рақсга тушаётган пайтимизда у сизни қанчалик севишимни айтиб беради.

Бироқ, қиз хўмрайиб олди.

– Мемимча, у кўйлагимга унчалик мос тушмаса керак,– деб жавоб берди у.– Бунинг устига сарой бошқарувчисининг жияни менга қимматбаҳо тош совға қилиб юбордн. Унинг ҳар қандай гулдан ҳам анча қиммат туриши ҳаммага аён.

– Нақадар ношукур экансиз–; деди жаҳл билан талаба ва атиргулни ерга улоқтирди. У йўлкага келиб тушди ва арава ғилдиракларининг остида эзилиб кетди (Uayld, 1988; 26).

Bulbulning qoni va joni evaziga erishilgan gulning shunchalik ayanchli zavol topishi, tabiiyki, oʻquvchining his tuygʻulariga ta’sir etmay qoʻymaydi. Hammadan ham talabaning oxir-oqibatda bulbul kuylagan muhabbatni (“Silly”- epitet) axmaqona narsa deb atashi oʻquvchi hissiyotidagi taassufning yanada oshishiga sabab boʻladi.

Xulosa. Har qanday badiiy asarning nodirligiga (unikalligiga) sabab uning til va uslubining oʻziga xosligidir. Bu oʻziga xoslik uslubiy vositalarni qoʻllashda ham namoyon boʻladi. Oskar Uayldning  asarlarida voqea-hodisalarni koʻplab uslubiy vositalardan foydalangan holda ta’sirchan, emotsional, boʻyoqdor bayon etishga intilish sezilib turadi, demak u asarlarining shakliy tashqi goʻzalligiga alohida e’tibor qaratgan. Tabiatni, personajlar goʻzalligi yoki xunukligini tasvirlash uchun uslubiy oʻxshatishlar, epitetlar, metaforik epitetlar, metaforalardan keng foydalangan va ularni o‘zbek tiliga tarjimalarda qayta yaratish muhim. Buni his etgan o‘zbek tarjimonlari Uayld tilining bo‘yoqdorligini tiklashga harakat qilganlar.