Realiya atamasi tilshunoslikda tilning tashqi dunyo bilan aloqasini, xususan, til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushuntirishda muhim o‘rin tutadi. Realiya – bu til orqali ifodalanuvchi, o‘ziga xos madaniy hodisalar, ob’ektlar yoki ijtimoiy jarayonlardir. Realiyaning tarjimasi boshqa tillarda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin, chunki ularning konteksti faqat ma’lum bir madaniyatga xos bo‘ladi, bu esa noto‘g‘ri talqin yoki madaniy kontekstning yo‘qolishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Realiya tilshunoslikda madaniyatning tilga o‘tishi jarayonini aks ettiradi. A.V. Fedorov realiyalarni milliy madaniyatning o‘ziga xos belgilarini anglatadi, ular tilga o‘ziga xos tarzda muhrlangan shakllar sifatida ifodalanadi. O.S. Ahmanova realiyalarni "tashqi lingvistika sohasidagi tushunchalar", ya’ni mamlakatning davlat tizimi, tarixiy va madaniy xususiyatlarini o‘rganadigan terminlar sifatida ta’riflaydi. Bu ma’noda realiyalar tilning o‘ziga xosligini va uning madaniy kontekstga bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Realiyalar boshqa tilga tarjima qilinganda, ular turli xil qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Masalan, S. Vlahov va S. Florin realiyalarni "boshqa millatlar uchun begona bo‘lib, milliy tarixiy muhitning tashuvchisi" sifatida ta’riflaydilar. Ular realiyalarni tarjima qilishda ikki asosiy yo‘nalishni taklif qiladilar: birinchisi – realiyani to‘liq tarjima qilish, ikkinchisi – uning asosiy mazmunini saqlab qolish. Komissarov V. esa realiyalarning boshqa madaniyatga tarjima qilinayotganda, ular ko‘pincha noto‘g‘ri talqin qilinishi mumkinligini ta’kidlaydi.

Realiyalar tilshunoslar tomonidan turli omillarga asoslanib tasniflanadi. N.I. Pamorozsky realiya tasnifini ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatlarga qarab amalga oshiradi. G.D. Tomahinning fikriga ko‘ra, realiyalarni ijtimoiy va madaniy qatlamlarga asoslanib tasniflash zarur, chunki har bir xalqning o‘ziga xosligini inobatga olish muhim. Ular, shuningdek, tilning leksikasida o‘ziga xos ob’ektlar va hodisalarni aks ettiruvchi so‘zlar sifatida mavjud.

G.D. Tomahinning ta’rifiga ko‘ra, realiyalar, shuningdek, onomastik realiyalarni ham o‘z ichiga oladi. Bu kategoriyaga geografik nomlar, tarixiy shaxslar, adabiy qahramonlar va boshqa madaniy va tarixiy xususiyatlarni ifodalovchi so‘zlar kiradi. Bunday nomlar har doim milliy rangga ega bo‘lib, ular boshqa tillarda ekvivalentga ega emas.

Realiyalar va terminlar o‘rtasidagi farqni aniqlash muhimdir. Terminlar ilmiy yoki texnik tushunchalarni ifodalasa, realiyalar ko‘pincha badiiy adabiyotda, she’riyatda va madaniyatda o‘z aksini topadi. Realiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari ularni terminlardan ajratib turadi, chunki ular ko‘proq ma’naviy va madaniy kontekstga asoslanadi.

V.S. Vinogradov realiyalarni fon ma’lumotlari va madaniy o‘ziga xoslikni aks ettiruvchi leksik birliklar sifatida tadqiq qiladi. Uning fikriga ko‘ra, realiyalar tilning milliy madaniyat bilan qanday bog‘liqligini ko‘rsatadi. U turli realiyalarni sinflarga ajratadi: etnografik, mifologik, tabiatga oid, va boshqalar. Bu tasniflama realiyalarni o‘rganishda madaniy o‘ziga xoslikni hisobga olish zarurligini ta’kidlaydi.

Realiyalarni tarjima qilishda ikki asosiy yondashuv mavjud: to‘liq tarjima qilish yoki asosiy mazmunni saqlab qolish. Realiya atamasi til va madaniyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni namoyon qiladi va tarjima jarayonida bu bog‘liqlikni hisobga olish zarur.

Realialar tilshunoslikda muhim fenomenlardan biri bo‘lib, ular o‘ziga xos madaniy va milliy xususiyatlarni aks ettiruvchi lingvistik birliklardir. Realialar madaniyatlararo farqlarni tushunish va izohlashda katta rol o‘ynaydi, chunki ular ko‘pincha faqat bir ma’lum madaniyatga xos bo‘lgan elementlarni ifodalaydi. Shuning uchun realialarni tarjima qilishda turli muammolar paydo bo‘ladi, asosan ularning boshqa madaniyatlarda analoglari yoki ekvivalentlari yo‘qligi bilan bog‘liqdir. Tarjima jarayonida realialar madaniy konnotatsiyalar, geografik joylashuv, tarixiy voqealar va boshqa omillarni hisobga olishni talab qiladi.

Xalqaro realiyalar turli tillarda mavjud bo‘lgan va global ahamiyatga ega bo‘lgan realialar sifatida ta’riflanadi. Ular odatda bir nechta madaniyatlarda bir xil yoki o‘xshash mazmunga ega bo‘lgan ob’ektlar, hodisalar yoki tushunchalar bo‘lishi mumkin. Xalqaro realiyalarni bir nechta kategoriyalarga ajratish mumkin:

1. Geografik realiyalar: Dunyodagi mashhur joylar, masalan, shaharlar, mamlakatlar, daryolar va dengizlar nomlari (masalan, London, Nyu-York, Amazon daryosi).
2. Madaniy realiyalar: Xalqaro madaniyatga ta’sir ko‘rsatayotgan bayramlar va an’analar (masalan, Rojdestvo, Yangi yil).
3. Tarixiy realiyalar: Tarixiy voqealar va shaxslar (masalan, Ikkinchi jahon urushi, Napoleon).
4. Ijtimoiy realiyalar: Ijtimoiy tushunchalar (masalan, demokratiya, inson huquqlari).
5. Texnologik va ilmiy realiyalar: Global ilmiy yutuqlar va texnologiyalar (masalan, Internet, kompyuterlar).
6. San’at va adabiyot realiyalari: Xalqaro tanilgan san’at asarlari va adabiyot (masalan, "Romeo va Julia", "Avengers" kinolari).

Xalqaro realiyalarni tarjimishda madaniyatlararo farqlarni hisobga olish zarur, chunki ba’zi tushunchalar bir madaniyatda keng tarqalgan bo‘lsa, boshqasida esa noma’lum yoki notanish bo‘lishi mumkin. Shu sababli, realialar tarjimasi ko‘pincha madaniyatlararo muvofiqlashtirishni talab qiladi.

Realialarni tarjima qilishda turli lingvistik yondashuvlar mavjud bo‘lib, ular har bir til va madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olishni talab qiladi. Realialarni tarjima qilishda foydalaniladigan asosiy usullar quyidagilar:

1. Transliteratsiya va Transkripsiya: Transliteratsiya – bu realialarning asl yozuvidan tarjima tiliga grafemalar orqali o‘tkazilishidir. Transkripsiya esa fonemalarning tarjimasi bo‘lib, so‘zlarning talaffuzi asosida amalga oshiriladi. Masalan, inglizcha "drugstore" so‘zi o‘zbek tilida "драгстор" deb transkriblanadi. Bu usul ko‘pincha shaxsiy nomlar, muassasa nomlari va davlat idoralari uchun ishlatiladi.
2. Kalka: Kalka – bu so‘zma-so‘z tarjima qilish usulidir. Masalan, inglizcha "freeway" so‘zi o‘zbek tilida "erkin yo‘l" deb tarjima qilinadi. Kalka qilishda so‘zning lug‘aviy ma’nosi saqlanadi, lekin ma’no konnotatsiyalari ba’zan yo‘qolishi mumkin.
3. Tavsifiy yoki izohlovchi tarjima: Bu usulda realia bevosita o‘z tilidagi analogi bilan emas, balki noaniq tavsif bilan tarjima qilinadi. Masalan, "prairie schooners" – bu AQShda ishlatilgan, to‘rt o‘qli vagonlarni tasvirlaydi va u "kanvas bilan qoplangan muhojirlar vagonlari" deb izohlanadi.
4. Analogik tarjima: Bu usulda tarjima tilida mavjud bo‘lgan o‘xshash tushuncha yoki atama ishlatiladi. Masalan, inglizcha "pub" so‘zi o‘zbek tilida "qahvaxona" deb tarjima qilinadi. Ammo bu usulda ba’zida madaniy konnotatsiyalar yo‘qolishi mumkin.
5. Madaniy moslashuv: Realialarni tarjima qilinayotgan til va madaniyatga moslashtirish orqali ularning tushunilishi osonlashtiriladi. Masalan, inglizcha "Thanksgiving Day" iborasi o‘zbek tilida "Shukronalik kuni" deb tarjima qilinishi mumkin.

Tarjima jarayonida realialarni to‘g‘ri ifodalashda bir nechta qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bu qiyinchiliklar asosan madaniy farqlar, til strukturalaridagi o‘zgarishlar, va realialarning bevosita ekvivalentlari yo‘qligi bilan bog‘liqdir. Realialarni tarjimadagi asosiy qiyinchiliklar quyidagilardan iborat :

1. Madaniy konnotatsiyalarning yo‘qolishi: Tarjima jarayonida realialarning madaniy boyligi, uning an’anaviy ahamiyati yo‘qolishi mumkin. Masalan, rus tilidagi "samovar" so‘zi o‘zbek tilida "choynak" deb tarjima qilinsa, uning madaniy ahamiyati yo‘qoladi.
2. Analoglar yoki ekvivalentlarning mavjud emasligi: Ba’zi realialarning boshqa tillarda bevosita ekvivalenti yo‘q. Masalan, ingliz tilidagi "pub" so‘zi o‘zbek tilida "choyxona" deb tarjima qilinsa ham, bu madaniy va ijtimoiy kontekstni to‘liq aks ettirmaydi.
3. Geografik va iqlimiy realialar: Geografik va iqlimiy realialar, masalan, "tundra" yoki "steppe", boshqa tillarga tarjima qilinganda o‘z ma’nosini to‘liq yo‘qotishi mumkin.
4. Tarixiy realialar: Tarixiy realialar, masalan, "serflik huquqi" kabi tushunchalar boshqa madaniyatda boshqacha talqin qilinishi mumkin.
5. Ko‘p ma’nolilik: Realialar ko‘pincha bir nechta ma’noga ega bo‘lishi mumkin, bu esa tarjima jarayonida qo‘shimcha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Masalan, "tea" so‘zi ingliz tilida "choy" va "kichik ovqat" ma’nolarini anglatishi mumkin.

Lingvistik strukturalar farqlari: Tillar o‘rtasidagi grammatik va leksik farqlar realialarning tarjimasini murakkablashtiradi. Masalan, rus tilidagi "баранки" so‘zi o‘zbek tilida "halqali non" deb tarjima qilinadi, chunki o‘zbek tilida bu realianing aniq muqobili yo‘q.                               Realialarni moslashtirishning asosiy strategiyalari:

• Analoglar yordamida moslashtirish: Bu usulda tarjimon asl realianing ma’nosini saqlagan holda, uning mos keladigan yoki o‘xshash ekvivalentini boshqa tilga o‘tkazadi. Misol uchun, “drug store” (dori do‘koni) so‘zi o‘zbek tilida "apteka" deb tarjima qilinadi.
• Madaniyatlararo ekvivalentlar: Ba’zida, tarjimon asl madaniyati o‘ziga xos bo‘lgan biror predmetni boshqa madaniyatda mavjud bo‘lgan ekvivalentga aylantiradi. Masalan, inglizcha “Halloween” festivali, o‘zbek tilida “Navro‘z”ga o‘xshash ta’rif berilishi mumkin.

            Realialarni moslashtirish, bu tushunishni osonlashtiradi. O‘quvchilar va tinglovchilar uchun tanish bo‘lgan madaniyatga moslashtirilgan realialar tushunarli bo‘ladi. Boshqa madaniyatlarga xos bo‘lgan so‘zlar va iboralar, moslashtirish orqali samarali tarjima qilinadi.

            Realialarni moslashtirish quyidagi kamchiliklar kuzatilishi mumkin yani ba’zi madaniy o‘ziga xosliklar yo‘qolib ketishi mumkin. Realialar o‘ziga xos rangni yo‘qotishi mumkin, bu esa asarning haqiqiy kontekstini buzadi.

            Realialarni tarjimada saqlash va moslashtirishda tarjimon, asl matnning madaniy va lingvistik xususiyatlarini yaxshi tushunishi kerak. Shuningdek, tarjimon realialarni tarjimaga qo‘shishda ular orasidagi farqlarni va mos keladigan ekvivalentlarni topishda ehtiyotkorlik bilan harakat qilish kerak. Tarjimonning vazifasi – asl matndagi milliy xususiyatlarni yangi tilda saqlash, biroq uni yangi madaniyatga moslashtirishdir. Tarjimada saqlash va moslashtirishni uyg‘un tarzda qo‘llash matnning original xususiyatlarini va uning xalqaro ahamiyatini saqlashga yordam beradi.

            Madaniyatga xos realia so‘zlarini tarjimadan o‘tkazishning eng muhim jihati, avvalo, qabul qiluvchi tomondan bo‘lgan qabul qilish va reaktsiyadir. Tarjimon, qabul qiluvchi tomoning ehtimoliy muammolaridan xabardor bo‘lishi kerak va qabul qiluvchi tomoning bilim bazasini hisobga olgan holda, tarjima qilishning eng yaxshi usulini tanlashi zarur (Nida,2001).

            Madaniyatga xos so‘zlarni tarjima qilishdagi muammolar asosan noto‘g‘ri tushunchalar va izohlar tufayli yuzaga keladi. Madaniy so‘zlarning maqsad tiliga to‘g‘ri yetkazilmasligi maqsad o‘quvchilari uchun ba’zi salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday salbiy oqibatlarning biri madaniy xato tushunishlar hisoblanadi. Bu, tarjimonning so‘zni maqsad tili madaniyatiga noto‘g‘ri tarjima qilish usulini qo‘llaganida yuzaga keladi. Agar tarjima matnida madaniy xato tushunishlar mavjud bo‘lsa, maqsad o‘quvchilari asl matndagi xabarni to‘g‘ri qabul qilmaydi. Shu sababli, biz so‘zlarning turli ma’nolarini tushunib, xabarni noto‘g‘ri tushunishlarni oldini olishimiz mumkin. Madaniyatga xos so‘zlarni tarjima qilishda, ayniqsa tarjima jarayonini amalga oshirishda, madaniy tushunmovchiliklarni kamaytirish uchun tahlil o‘tkazish zarur( Vinogradov,2005).

            Misol uchun:

• Birpasdan keyin qaddimni rostlab, tanchaga oyog‘imni tiqib o‘tirdim. Hoji buvi allaqanday taxir suyuqlik ichirdi (Hoshimov,2015).
• After a while, I stretched my legs to the ‘tancha.’ Hoji buvi made me drink something strange bitter liquid.

(Sandal, tancha – mahalliy isitish usuli. Markaziy Osiyo, Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Yaponiya va boshqa Sharq davlatlarida uzoq vaqtdan beri ishlatilgan. Tanchaning bir tomonida yerni qazib, ichki qismi maxsus shakllanib, plitka bilan yopiladi. U stol bilan jihozlanib, usti ko‘rpa bilan yopiladi va ko‘mir yoki yog‘och bilan isitiladi.)

Bu misolda, "tancha" so‘zi faqat mahalliy madaniyatga xos bo‘lib, boshqa tillarga to‘g‘ri tarjima qilishda muammolar yuzaga keladi. Shuningdek, uning tarixi va foydalanilish joylarini bilmagan holda, boshqa madaniyat o‘quvchisi bu so‘zni noto‘g‘ri tushunishi mumkin.

            Madaniy so‘zlarni tarjimadagi yana bir muammo – bu madaniy noto‘g‘ri tushunishlar. Masalan:

• Nima uchundir onam tez-tez tolqon qilardi. Sababini keyin tushunganman.Non ko‘pligi uchun emas, kamligi uchun tolqon qilisharkan.( Hoshimov,2015)
• I wander why my mom often preparedLater, I realized the reason of preparing it. I found out that my parents could not supply members of our family with bread.

(Tolqon – turli donlardan, xususan makkajo‘xori, bug‘doy, arpa, non va mevalardan tayyorlanadigan ozuqa turi. Tayyorlanish usuli: qovurilgan donlar, quritilgan non yoki mevalar qirib, aralashtiriladi. Agar istasangiz, shakar qo‘shishingiz mumkin.)

Bu holda, "tolqon" so‘zining tarjimasi boshqa madaniyatga xos bo‘lgan holda noto‘g‘ri tushunishlarga olib keladi, chunki bu aniq madaniy va tarixiy kontekstdan kelib chiqadi.

            Madaniy so‘zlarni tarjimadagi yondashuvlar

            Tarjimonlar ko‘pincha madaniyatga xos so‘zlar uchun to‘g‘ri tarjima usullarini tanlashlari zarur. Madaniy ekvivalentlar yoki tavsiflovchi tarjima usullarini qo‘llash orqali tarjimonlar madaniyatga xos so‘zlarni to‘g‘ri va mazmunli ravishda etkazishlari mumkin. Masalan, "Chimildiq" so‘zini "muqaddas joy" deb tarjima qilish, madaniy va diniy kontekstdan kelib chiqib, to‘g‘ri tushunilishini ta’minlaydi.

            Misol:

• Chimildiq – muqaddas joy. Unga xiyonat qilishni hayolingizga ham keltirmang.
• Chimildik is a sacred place for you. Don’t think about betraying.

(Chimildiq. Uzb. chimildiq va po‘pakning o‘xshashligi – fringed curtain (to‘ylarda ishlatiladigan zanjirli chiroqni o‘rab turgan mato).)

            Madaniyatga xos so‘zlarni tarjimadagi eng keng tarqalgan qiyinchiliklardan biri – bu aniq madaniy ma’lumotlarga ega bo‘lmagan o‘quvchilarga etkazish. Tarjimonlar bunday holatda, so‘zlarning mahalliy yoki madaniy ma’nolarini o‘rgatish orqali o‘quvchining tushunishini osonlashtiradilar. Madaniy masalalar, asosan, madaniyatlar o‘rtasidagi farqlar, masalan, oziq-ovqat nomlari, bayramlar va madaniy konnotatsiyalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Tarjimonlar, o‘z ishida, tarjimani to‘g‘ri madaniyatga moslashtirish uchun til lokalizatsiyasidan foydalanadilar.

Misol:

• "Supadagi xontaxta oldiga borib o‘tirdim. Dasturxonda to‘nkarib qolgan ikkita piyola bilan choynakdan bolak narsa yo‘q edi.(Hoshimov, 2015)
• I came and sat at the xontaxta. There were only a tea pot and two cups on it.
  (Xontaxta – uy jihozi; pastki stolning shakli to‘g‘ri yoki yumaloq bo‘lishi mumkin. U oshxona stolida ishlatiladi va shuningdek "pastki stol" deb ham ataladi.)

            Adabiy asar har doim milliy zamin, milliy manfaatlar, muammolar va xususiyatlarni aks ettiradi. Bir millatdan boshqasiga o‘tgan adabiyot xalqning bir-biriga bo‘lgan tasavvurlarini boyitadi va kengaytiradi. Milliy rangni ifodalash, tarjimaga o‘tishda eng murakkab vazifalardan biri hisoblanadi. Tarjima yordamida juda muhim adabiy asarlar boshqa mamlakatlarda yuzaga kelib, boshqa tillarda gaplashadigan odamlar uchun ochildi va mavjud bo‘ldi. Tarjima o‘zaro tanishish va xalqlarning boyishiga yordam beradi.

Misol:

• "Insofli odamlar bevaga choyxona yonboshidagi pastak hujrani ajratib berishgan."(Hoshimov,2015)
• Honest people in the village gave a small house to the widow near the

(Choyxona – jamoat kafezasi, asosan choy ichish uchun mo‘ljallangan. O‘rta Osiyo davlatlari, Eron va Turkiyada keng tarqalgan. U yerda alkogol ichimliklar sotilmaydi.)

            Madaniy elementlarni tarjimaga to‘g‘ri yoritish, ularning milliy rangini saqlash adabiy asarning to‘liq va haqiqiy ta’sirini o‘tkazishga yordam beradi. O‘zbek madaniyatida an’anaviy ravishda ishlatiladigan ba’zi o‘simliklar yoki maxsus atamalar boshqa madaniyatda mavjud emas. Bunday hollarda tarjimonlar ko‘pincha ma’lum bir an’anaviy tasavvurlarni saqlab qolish uchun tavsiflovchi yondashuvni qo‘llaydilar.

Misol:

• "Kechqurun o‘sma ezib qo‘yuvdim. Shu savil qurib qolmasin, deb qoshimga qo‘ya qoluvdim."
• In the evening, I squeezed some tumor (usma). In order not to spoil it, I polished it on my eyebrows

            (O‘sma – o‘simlik turidan biri bo‘lib, asosan O‘rta Osiyo hududida o‘sadi, O‘zbek ayollari uning barglarini siqib, qosh va kirpiklarga bezak sifatida yoki davolash maqsadida ishlatadilar.)

Xulosa qilib, realialarni tarjima qilish jarayoni tilshunoslik va madaniyatlararo kommunikatsiyaning muhim aspektlaridan biridir. Tarjimada yuzaga keladigan qiyinchiliklar va muammolarni yengish uchun tarjimonlar madaniyatlararo farqlarni hisobga olishlari, lingvistik yondashuvlarni to‘g‘ri tanlashlari kerak. Madaniyatlararo realialarni to‘g‘ri va samarali tarjima qilish, til o‘rganish va interkultural kommunikatsiyani rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.