KIRISH. VIII asrning birinchi yarmida Movarounnahrga islom dini bilan birgalikda islom ilmlari – tafsir, hadis, fiqh va kalom ham kirib kelgan. IX asrdayoq bu hudud to‘laligicha musulmon o‘lkaga aylanib bo‘ldi[1]. Islom madaniyatining oltin davri bo‘lmish IX-XI asrlarda fan va madaniyat rivoji Xuroson va Movarounnahr hududiga ko‘chdi[2].

            Bu davrda o‘lkada somoniylar sulolasi (875-999) hukmronligining o‘rnatilishi va mustahkamlanishi hanafiylikning Movarounnahrda hukmron mavqeni egallashiga, shuningdek, islom ilmlarining yanada kengroq yoyilishiga qo‘l keldi. Somoniylar davrida ko‘plab madrasalar va kutubxonalarning ochilishi hamda keng faoliyat ko‘rsatishi diniy va dunyoviy fanlar taraqqiyotini belgilab beruvchi omillardan biri bo‘lib xizmat qildi[3].

            Markaziy Osiyoda hukmron mazhab maqomini egallagan sunniylik-ha- nafiylik o‘lkada sufiyona qarashlar va turmush tarzining shakllanishida ham muhim omillardan biri bo‘lgan. Nemis sharqshunosi U.Rudolf mintaqadagi hanafiylik ilohiyotini hamisha ham sufiylik tamoyillaridan aniq ajratishning iloji yo‘qligini e’tirof etadi. Zero, Markaziy Osiyoda islom dini, jumladan, hanafiylik mazhabining yoyilishida muhim o‘rin tutgan shaxslarning ko‘pchiligi zohid sifatida ham tanilgan edi[4].

Tarixchi Narshaxiy bu o‘lkada nafaqat islom dini sunniylik yo‘nalishining hanafiy mazhabi, balki, umuman, islom dini va ilmlarining yoyilishida katta rol o‘ynagan shaxs Abu Hafs Kabirni ham zohid deya tilga oladi. Eronlik tadqiqotchi Muhammad Odil Zifiy Movarounnahr hanafiylik fiqhining yana bir zabardast vakili Abulqosim Is’hoq ibn Muhammad ibn Ismoil Hakim Samarqandiyning (vaf. 953-y.) Movarounnahr hanafiylarining zohidona qarashlari shakllanishiga ko‘rsatgan katta ta’siriga e’tibor qaratadi. Shunnigdek, bir qator tasavvuf manbalarida Hakim Samarqandiy sufiylar qatorida zikr etilgan. U. Rudolf ham uning islom fiqhining buyuk olimi bo‘lish bilan birga, sufiy sifatida ham mashhur bo‘lganini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, ayrim manbalarda hanafiylik fiqhining Samarqand tarmog‘i vakili, mashhur mutakallim Abu Mansur Moturidiyning (vaf. 944-y.) zohidona hayot tarzi to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan.

Movarounnahrda turli e’tiqodlar va aqidaviy oqimlarning mavjud bo‘lganligi ham o‘lkadagi zohidlik harakati va qarashlarining shakllanishi va takomillashishida ma’lum o‘rin tutgan, deyish mumkin. Zero, bu davrda hukm surgan somoniylar davlati o‘z hududida turli dinlar, maktablar va oqimlarning mavjudligi bilan ham boshqa musulmon o‘lkalaridan ajralib turgan. Tarixchi Maqdisiyning yozishicha, somoniylar saltanati hududidagi aholining aksariyati sunniylikning hanafiy mazhabiga e’tqkod qilar, biroq Shosh, Iloq, Taroz, Buxoro, Tus, Niso, Abivard, Isfaroyin, Marv, Hirot va Seyiston orasida shofeiylik  ham tarqalgan, qozilar esa faqatgina ushbu ikki mazhab vakillari orasidan saylangan[5]. Shu bilan birga, somoniylar saltanatiga kiruvchi o‘lkalarda islomning boshqa mazhablari, ta’limotlari va oqimlari ham mavjud bo‘lib, Seyiston va Xirotda xorijiylik, Nishopurda moʻtaziliylik, shialik, karromiylik, Xurosonning ayrim joylarida qadariylik hamda Termizda jahmiylik kabi yo‘nalishlar, maktablar va oqimlarga ergashgan guruhlar mavjud edi[5]. Maqdisiy karromiylarning Xuttalon, Marv, Samarqand va Farg‘onada o‘z xonaqohlariga ega bo‘lganliklarini eslatib o‘tgan[6]. Bundan tashqari, somoniylar davlati islomdan boshqa dinlar vakillari bemalol yashab, faoliyat ko‘rsatgan diniy bag‘rikenglik diyori sifatida ham mashhur bo‘lgan. Jumladan, “Ahsan at-taqosim” asarida o‘sha davrdagi Movarounnahr va Xuroson hududlarida yahudiylar, xristianlar va zardushtiylar jamoalari mavjud bo‘lganligi to‘g‘risida ma’lumot berilsa, “Hudud al-olam” asarida Xurosonning sharqiy hududlarida buddaviylik, So‘g‘dda esa moniylik dinlariga e’tiqod qiluvchi kishilar yashaganligi eslatib o‘tilgan[7]. Mazkur dinlar va mazhablar, diniy-aqidaviy va falsafiy oqimlarning Markaziy Osiyo ijtimoiy hayotidagi ishtiroki o‘lkadagi zohidlik harakatiga, bir tomondan, islom dini yoki hanafiylik aqidalarini himoya etish maqsadida ularning qarashlari va g‘oyalari bilan kurashish natijasida takomillashish, ikkinchi tomondan, ulardagi ayrim sufiyona unsurlarni qabul qilish ko‘rinishida ta’sir o‘tkazgan bo‘lishi ham ehtimoldan xoli emas. A.Knish Xuroson zohidlik maktabining vakili, uddaburon savdo-sotiq olib borgan, keyinchalik ayrim zohidlar, jumladan, mashhur zohid Hotim Asamm (vaf. 851-y.)ga ustozlik qilgan Shaqiq Balxiy (vaf. 810-y.) buddaviylik dini rohibi bilan uchrashganidan keyin zuhd yo‘liga kirganini qayd etadi[8]. A.Shimmel esa, nafaqat boshqa dinlar va ta’limotlarning Markaziy Osiyo tasavvufining vujudga kelishi, xususan, Turkistonda tasavvuf shakllanishiga to‘xtalar ekan, bu diyorda tarqalgan islomiy va buddaviy qissalardagi o‘xshashliklarga e’tibor qaratadi[9]. Shuningdek, u musulmonlarning Xuroson va Movarounnahrda muayyan zohidlik tajribasiga ega bo‘lgan buddaviylar bilan to‘qnash kelganliklari, boshqa ayrim o‘lkalar qatorida Markaziy Osiyoda ham tarqalgan moniylik dini musulmon olimlarining diqqatini tortganligi, ayrim sufiylarning ushbu dinga moyillikda ayblanganliklarini eslatib o‘tadi[9].

Bundan tashqari, Markaziy Osiyodagi sufiylik harakatining vujudga kelishida g‘oziylar ijtimoiy qatlamining rolini ham unutmaslik kerak. Manbalar Xuroson va Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan sufiylar, jumladan, zohidlardan Shaqiq Balxiy (vaf. 810-y.), Hotim Asamm (vaf. 851-y.) va Abu Turob Nahshabiyning (vaf.  834-y.) g‘oziylar sifatida janglarda ishtirok etganliklari to‘g‘risida ma’lumot beradi.

Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, zohidlik tajribasi ma’lum davrda shaxsiy amaliyotdan muayyan guruhlar darajasidagi ommaviylashgan harakat shakliga o‘ta boshlagan.

Markaziy Osiyoda zohidlikning tom ma’nodagi g‘oyaviy-ijtimoiy harakat sifatida shakllanishi va yoyilishida Marv muhiti alohida o‘rin tutgan deyish mumkin. Manbalarda Markaziy Osiyodan chiqqan ilk zohidlardan biri sifatida Abu Abdurahmon Abdulloh ibn Muborak ibn Vozih Hanzaliy Turkiy Marvaziy (736-797) tilga olinadi. Sam’oniyning yozishicha, u yetuk faqih va qomusiy olim bo‘lishi bilan birga zohidlarga xos vara’ va saxo (saxovat)da tanilgan. E’tiborni tortadigan jihati shuki, Markaziy Osiyodagi zohidlik harakatining asoschilaridan hamda uning keyingi rivojini belgilab beruvchilardan biri hisoblangan bu shaxs boshqa zohidlik maktablari vakillaridan farqli ravishda, tarkidunyochilikka emas, balki ijtimoiy faol turmush tarziga asoslangan zohidlikni yoqlagan. A.Knish uni nisbatan o‘rtamiyona zohidlik namunasi sifatida qayd etadi[10]. Abdulloh ibn Muborak nafaqat zohidlik amaliyotining rivojiga hissa qo‘shgan ilk asarlardan birining muallifi sifatida ilmiy-nazariy tasavvuf asoschilaridan biri ham hisoblanadi. O‘zining “Kitob az-zuhd” (“Zohidlik to‘g‘risida kitob”) nomli hadislar to‘plamida Payg‘ambar (a.s.) va sahobiylar hayotidagi zuhd namunalarini to‘plashga muyassar bo‘lgan.

Marv muhitida shakllangan zohidlik ta’limoti Markaziy Osiyoning boshqa yirik madaniy, ilmiy va diniy markazlariga ham yoyila boshladi. IX asrga kelib Buxoroda zohidlikning keng tarqalganini ko‘rish mumkin. Bu davrdagi Buxoro zohidligida Marv muhiti bilan birgalikda Iroq va Shom zohidlik va sufiylik maktablari ta’siri ko‘rina boshlaydi. Jumladan, IX asr Buxoro zohidlik harakatining mashhur namoyandalari sifatida Abu Muhammad Iso ibn Muso Gunjorning (vaf. 801-y.),  Abu Umar Hafs ibn Mansur Paykandiy Farishtiy (II/IX a.),  Abu Ishoq Ahmad ibn Is’hoq Surmoriy Zohid (vaf. 856-y.) kabilarni keltirish mumkin.

Sufiylik manbalarida Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan yana bir mashhur zohid – Qashqadaryo vohasining Naxshab shahridan bo‘lgan Abu Turob Naxshabiyga (vaf. 834-y.) ko‘proq e’tibor qaratiladi. Sulamiy va undan keyingi boshqa sufiy mualliflar Abu Turob Naxshabiyni sufiylarning yashagan davri va tasavvuf tarixidagi o‘rniga qarab avvaliga besh, keyinchalik esa olti tabaqaga bo‘lingan tizimidagi birinchi tabaqada – tasavvufga asos solgan ilk sufiylar qatorida keltirishgan[11]. Sulamiy va Sam’oniyning ma’lum qilishicha, Xurosonning Balx va Iroqning Basra shaharlarida sufiylik ta’limini olgan Abu Turob Naxshabiy o‘zining zohidlik faoliyatida futuvvat, tavakkul, zuhd va vara’ g‘oyalarini targ‘ib qilgan.

Abu Turob Naxshabiy o‘z faoliyati bilan Markaziy Osiyo zohidlik maktabining yana bir tarmogi – Qashqadaryo tarmog‘iga asos solganligini taxmin qilish mumkin. Zero, ushbu sufiydan so‘ng mazkur diyorda zohidlik harakatining keng yoyilganligi kuzatiladi. Qashqadaryo zaminidan yetishib chiqqan zohidlik davrining mashhur vakillaridan biri Abu Abdurahmon Muoz ibn Ya’qub an-Nasafiy Kosoniy (IX a.) bo‘lib, u nafakat o‘z shaxsiy hayoti bilan zuhd va vara’ namunalarini ko‘rsatgan, balki zohidlar uchun masjid, rabot va boshqa inshootlar bunyod etish ishiga hissa qo‘shgan. Sam’oniy uning 834-yili jome’ masjidi, bundan tashqari, “Sikkat uz-zuhhod” (“Zohidlar ko‘chasi”) deb nomlanuvchi mavzeda masjid, rabot, quduq va tahoratxona qurdirganini, keyinchalik bu ko‘cha “Abu Abdurahmon az-Zohid ko‘chasi” deb ham atalganligini yozib qoldirgan[12].

Markaziy Osiyo zohidlik harakati Marv va Buxorodan so‘ng IX asrda Qashqadaryo vohasi bilan bir vaqtda Samarqandda ham keng yoyiladi. Sam’oniyning yozishicha, Abu Zakariyo Yahyo ibn Muhammad Varag‘sariy (vaf. 846-y.) samarqandlik ilk mashhur zohidlardan bo‘lgan[13]. U Samarqanddan besh farsax uzoqlikdagi Varag‘sar rabotining voliysi (qarovchisi, rahbari) sifatida shu yerdagi xonaqoda ibodat bilan mashg‘ul bo‘lgan. Sam’oniy samarqandlik mashhur muhaddis Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdurahmon Samarqandiy Dorimiyni (798-870) ham obid na zohidlar qatorida sanab o‘tgan. Dorimiyning zohidligini tasdiqlovchi misol sifatida Samarqand hokimi unga mazkur viloyat qoziligini taklif etganida u qabul qilmagani keltiriladi.

Markaziy Osiyo zohidlik maktabini boshqa, jumladan, Xuroson va Basra zohidlik maktablaridan ajratib turadigan muhim jihatlardan yana biri shuki, unda zohidlarning asosiy qismini aholining ijtimoiy faol qatlamlari vakillari, jumladan, islom ulamolari – muhaddis va faqih darajasiga ega bo‘lgan imomlar, qozilar va boshqalar tashkil etgan. Shu sababdan bo‘lsa kerak, unda tashqi zuhd (jismoniy zuhd) - jamiyatdan butunlay uzilib, ashaddiy tarkidunyochilikka berilishdan kura ichki zuhd (ko‘ngildagi zuhd) - odamlar orasida ijtimoiy faol hayot kechira turib qalban zohidlik qilish unsurlari ko‘proq uchraydi. Markaziy Osiyo zohidligini nafaqat boshqa o‘lkalardagi zohidlik harakatlaridan ajratib turadigan, balki ulardan ma’lum ma’nodagi ustunligini ham ta’minlaydigan boshqa bir tomoni uning ilmiy-nazariy tabiatga ham ega ekanligidir: ushbu mintaqadagi zohidlik harakati vakillari tasavvufga bag‘ishlangan ilk asarlarni yaratganlar[13].

VIII-IX asrlarda Markaziy Osiyoda boshqa zohidlik maktablari, xususan, Xuroson zohidlik maktabidan alohida bo‘lgan mustaqil zohidlik maktabi shakllangan va faoliyat ko‘rsatgan deyish mumkin. Markaziy Osiyoda VIII-IX asrlarda kechgan zohidlik davri tasavvufning ushbu o‘lkadagi keyingi taraqqiyotida muhim o‘rin tutdi. Markaziy Osiyo zohidlik maktabi yirik vakillarining ta’limotlari va g‘oyalari X asrda ushbu o‘lkada shakllangan Markaziy Osiyo sufiylik vakillari faoliyatida ham ko‘zga tashlanadi.

Keltirilgan ma’lumotlar asosida islomdagi asketik jarayonlar yoyilgan mintaqasiga xos bo‘lgan xususiyatlarni kasb etib borgan. Bu xususiyatlar shakllanishida diniy, ijtimoiy, siyosiy, geografik, xalqlar mentaliteti kabi omillar muhim o‘rin tutgan. Ushbu mintaqaviy xususiyatlar asketik qarash, amaliyot va marosimlar, tashqi ko‘rinish, maxsus ibodat inshootlari hamda asketizm vakillarining turmush tarzlarida namoyon bo‘lgan.