Kirish

Jamiyatning global raqamli transformatsiyasi hayotning barcha sohalariga ta’sir qiladi. Raqamli transformatsiya faoliyat xususiyatlarini о‘zgartirmoqda: shaxsning faoliyat turlarida imkoniyatlari qayta kо‘rib chiqilmoqda; faoliyatning yangi predmetlari paydo bо‘lmoqda; yangi texnologiyalar faoliyat subyektining raqamli vositalardan foydalanish imkoniyatlarini о‘zgartirmoqda. Raqamli kompetensiyalarga ega bо‘lish nafaqat muvaffaqiyatli kasbiy faoliyatni amalga oshirish, balki raqamli dunyoda mavjud bо‘lishning zaruriy shartiga aylanmoqda.

Metodologiya

Yevropalik internet-sotsiolog A.Ilomaikining ta’kidlashicha, raqamli kompetensiyalar konsepsiyasi raqamli texnologiyalarning rivojlanishi bilan bir vaqtda paydo bо‘lgan va jamiyat yangi kompetensiyalarga ehtiyoj sezgan. О‘z navbatida, raqamli texnologiyalarning rivojlanishi yangi faoliyat turlarini yaratishga olib keladi. Muallifning sо‘zlariga kо‘ra, raqamli kompetensiyalar ahamiyati va mazmuni doimiy ravishda о‘zgarib turadi va har doim mavjud texnologiyalar va ularni qо‘llash bilan bog‘liq holda kо‘rib chiqilishi kerak (Ilomaiki, 2011).

2017 yilda Yevropa Ittifoqi “Fuqarolar uchun raqamli kompetensiya modeli” (EU DigComp 2.1.–The Digital Competence Framework for Citizens) ni ishlab chiqdi. Model besh sohani o‘z ichiga olgan raqamli kompetentlik tasnifini taqdim yetadi: 

1) axborot savodxonligi; 

2) aloqa va hamkorlik;

3) raqamli kontent yaratish; 

4) xavfsizlik; 

5) muammolarni yechish. 

Har bir sohada 3-6 raqamli kompetensiyalar mavjud; umumiy soni - 21 ta raqamli kompetensiya (Stephanie, 2017). 

Dunyo mamlakatlari kabi O‘zbekistonda ham raqamlashtirish jarayonlari, raqamli iqtisodiyot rivojlanmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 oktabrdagi PF–6079-son Farmoniga ko‘ra tasdiqlangan “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi  iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy soha va davlat boshqaruvi tizimining jadal raqamli rivojlanishini ta’minlash, shu jumladan elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatish mexanizmlarini yanada takomillashtirish maqsadida ishlab chiqilgan(“Rаqаmli O‘zbekiston – 2030” strаtegiyasi). 

Raqamli sivilizatsiyaning zamonaviy mehnat bozori, xususan raqamli iqtisodiyot sharoitida bo‘lajak iqtisodchilarning raqamli kompetensiyasi kasbiy tayyorgarlik omillaridan biriga aylandi. Raqamli kompetensiyasini shakllantirish va rivojlantirish uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida dolzarb vazifadir.  

Raqamli kompetensiyalarni rivojlantirish bilan bog‘liq muammolarning alohida yo‘nalishlari oliy ta’lim sohasidagi tadqiqotlar mavzusiga aylandi. Ilmiy muhitda ushbu kompetensiyalarni eng yuqori samaradorlik bilan rivojlantirishga yordam beradigan pedagogik yondashuvlar to‘g‘risida munozaralar mavjud.

F. Pettersson so‘nggi 10 yil ichida xalqaro tadqiqotlarda ta’limdagi raqamli kompetentlik tushunchasi qanday rivojlanganligini tahlil qilib, “ta’lim kontekstida raqamli kompetentlik bo‘yicha tadqiqotlar kengaygan bo‘lsa ham, tashkiliy infratuzilma va strategik yetakchilik bilan bog‘liq raqamli kompetentlik haqidagi bilimlar kam” degan hulosaga keldi (Pettersson, 2018). 

S.G. Davidov va hammualliflarning fikricha, raqamli kompetensiyalar - raqamli muhitda va raqamli mahsulotlar bilan ishlash, shu jumladan ma’lumotlarni yaratish va to‘plash, ularni qayta ishlash va tahlil qilish, shuningdek, kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda jarayonlarni avtomatlashtirish bo‘yicha kompetensiyalar to‘plamidir (Давыдов, 2017). 

G.U. Soldatova hammuallifligidagi maqolada “raqamli kompetensiya deganda biz shaxsning hayot faoliyatining turli sohalari (axborot muhiti, aloqa, iste’mol, texnosfera)da axborot-kommunikasiya texnologiyalarini ishonchli, samarali, tanqidiy va xavfsiz tanlash va qo‘llash qobiliyatini, shuningdek, doimiy ravishda kompetensiyalar (bilim, ko‘nikma, motivasiya, mas’uliyat)ni egallashga asoslangan bunday faoliyatga tayyorligini tushunamiz” (Солдатова, 2014) deyiladi. 

Bizning tadqiqotimizda matematika o‘qitishda bo‘lajak iqtisodchilarni kasbiy faoliyatga raqamli-matematik tayyorlashda raqamli-matematik kompetensiyalarining mazmuni fanlararo integratsiya kontekstida aniqlanadi. 

Bo‘lajak iqtisodchilarning raqamli-matematik kompetensiyasini matematika, kompyuter texnologiyalari, matematik va imitatsion modellashtirish sohasidagi tayanch bilim, ko‘nikma va malakalar bilan ifodalangan murakkab tuzulmaviy mazmunga ega integrativ xususiyat sifatida tushunish kerak, shuningdek bo‘lajak iqtisodchilarning kasbiy masalalarni yechishda matematika, axborot-kompyuter texnologiyalari, matematik va imitatsion modellashtirish sohasidagi bilim va ko‘nikmalarni professional asosda qo‘llashga tayyorligi va qobiliyatining mavjudligi.

Zamonaviy iqtisodchi faoliyati ham matematik metodlar, ham raqamli vositalaridan foydalanish bilan uzviy bog‘liq. Ta’limni rivojlantirishning hozirgi bosqichida asosiy e’tibor o‘quv jarayonining amaliy yo‘naltirilganligiga, talabalarning olgan bilimlarini kelajakdagi kasbiy faoliyatida amalda qo‘llashga o‘rgatishga qaratilganligi sababli, amaliyotga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari talabalarning kasbiy kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirishning yeng muhim komponenti sifatida muhim.  

A.A.Verbitskiyning so‘zlariga ko‘ra, “fanlarning fundamental mazmuniga asoslangan va insonning umumiy va kasbiy rivojlanish subyekti sifatida imkoniyatlari, shu jumladan raqamli o‘qitish vositalarining keng imkoniyatlaridan foydalangan holda, uzluksiz ta’limning amaliyotga yo‘naltirilgan turiga o‘tish zarurati mavjud” ( Вербицкий, 2019). 

Talabalarning kasbiy faoliyatga tayyorgarligi deganda bo‘lajak iqtisodchining zimmasiga yuklangan turli  vazifalarning muvaffaqiyatli hal etishga zamin tayyorlaydigan shaxsning bilim, ko‘nikma, malakalari, fazilatlari va sifatlarining majmuasini yaxlit xolda nazarda tutish lozim. Ilm-fan va ta’lim rivojlanishining hozirgi bosqichida ushbu masalani hal qilishda asosiy ye’tibor raqamlashtirish ta’sirini kuchaytirishga qaratilgan.  

Bo‘lajak iqtisodchining kasbiy faoliyatga tayyorgarligini takomillashtirish muammosi iqtisodchi kasbiy tayyorgarligining juda ko‘p qirralari bilan uzviy bog‘langan bo‘lib,  biz tadqiqotimiz doirasida kasbiy faoliyatga raqamli-matematik tayyorgarlik muammosini keltiramiz.

Tayyorgarlik - bu inson faoliyatining shakli bo‘lib, u umumiy faoliyat tizimining tarkibiga kiradi.

Kasbiy faoliyatga raqamli-matematik tayyorgarlik – bu talabalar kasbiy tayyorgarligining matematik va raqamli komponenti sifatida talqin qilinadi. Talabaning raqamli-matematik tayyorgarligini matematik ta’limning predmetli mazmuni, axborot va kompyuter texnologiyalari, matematik va imitatsion modellashtirish sohasidagi tayanch bilim, ko‘nikma va malakalar bilan ifodalangan murakkab tuzulmaviy mazmunga ega bo‘lgan integratsiya jarayoni sifatida tushunish kerak, 

Raqamli-matematik tayyorgarlik negizini motivlar va o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma, malakalardan tashqari kasbiy layoqat, kasbiy masalalarni yechishda matematik bilimlar, raqamli resurslar, matematik va imitatsion modellashtirish sohasidagi bilim va ko‘nikmalarni professional tarzda qo‘llashga tayyorligi va qobiliyatining mavjudligi tashkil qiladi.

Bo‘lajak iqtisodchilarning kasbiy faoliyatga raqamli-matematik tayyorgarligida raqamli-matematik kompetensiyasining shakllanish darajalarini baholashning komponentlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: kognitiv, faoliyatga oid, shaxsiy-professional (1-jadval).

1. Kognitiv komponent

Kognitiv komponent biz tomonidan didaktikaning markaziy muammolaridan biri - o‘qitish mazmuni muammosini yechish kontekstida ko‘rib chiqiladi. “Nimani o‘qitish kerak?” degan savolga javob topishga e’tibor berildi.

Kognitiv komponent shaxsning yaxlit rivojlanishiga olib keladigan matematika, informatika va umumkasbiy fanlar bilimlarni sintez qiladi:

• matematik bilim, ko‘nikmalar to‘plami;
• integrativ (matematik, raqamli va iqtisodiy)  bilim, ko‘nikmalar to‘plami;
• matematik va imitatsion modellashtirish sohasidagi bilimlar.

Kognitiv komponentning shakllanishi fanlararo yondashuv asosida ko‘plab sohalardagi bilimlarni (matematika, informatika, iqtisodiyot, matematik va imitatsion modellashtirish va boshqalar) integratsiyalash orqali amalga oshiriladi. 

Kognitiv komponent talabaning keyingi ijtimoiy va kasbiy faoliyatida raqamli-matematik tayyorgarligini rivojlantirish uchun nazariy asosdir.

2. Faoliyatga oid komponent 

• matematik bilimlarni o‘zlashtirish bo‘yicha faoliyat; 
• integrativ (matematik, raqamli va iqtisodiy) bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish bo‘yicha faoliyat. 
• kasbiy faoliyatda matematik va imitatsion modellarni boshqarish faoliyati.

Faoliyatga oid komponent barcha pedagogik tadbirlarni jadal, doimiy murakkab faoliyatni tashkil etishga yo‘naltirishga, kasbiy faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘qitish shakllari, metodlari, vositalarini tanlash va voqelikni fanlararo tadqiq qilishning umumiy jarayoniga birlashtirish orqali kasbiy tayyorgarlikni boshqarishga imkon berdi.

3. Shaxsiy-professional komponent 

Kasbiy faoliyatga raqamli-matematik tayyorgarlikning shaxsiy-professional komponentining mazmuni talabalarning bilish ehtiyojlarini, kasbiy faoliyat qiymatini anglash va qabul qilishni, kasbiy fikrlash va kasbiy qadriyatlarni shakllantirishni ko‘rsatadi. Hamkorlikni o‘rnatish va birgalikda yaratish bilan tavsiflanadi. Shunday ekan bo‘lajak iqtisodchining kasbiy tayyorgarligida shaxsiy-professional fazilatlarini shakllantirishni ta’minlaydigan faol o‘qitish metodlari va raqamli vositalar to‘plamidan foydalanish, AKT, matematik va imitatsion modellashtirish sohasida o‘z-o‘zini rivojlantirish kasbiy faoliyatning ahamiyatini anglashga va talabalarning ijobiy ichki motivasiyasini shakllantirishga yordam beradi. 

Jadval 1

Xulosa. 

Xulosa qilib aytganda, bo‘lajak iqtisodchilarning kasbiy faoliyatga tayyorgarligida raqamli-matematik kompetensiyasini shakllantirish va rivojlantirish raqamli resurslardan foydalangan holda yuqori sifatli fundamental matematik tayyorgarlikni ta’minlaydi, bu esa kasbiy faoliyatda muhim bo‘lgan amaliy masalalarni yechishning maqbul usullarini topishga imkon beradi.