Kirish

Zamonaviy lingvistikada shaxs olmoshlarini, xususan, 1- va 2-shaxs birlik va ko‘plik olmoshlarini kognitiv-diskursiv hamda sotsiopragmatik nuqtai nazardan o‘rganish antropotsentrik yondashuvning eng dolzarb yo‘nalishlaridan biridir (Kubryakova, 2004; Apresyan, 1995). Shaxs olmoshlari nafaqat grammatika birliklari sifatida, balki inson tafakkurining konseptual modellashtirish vositasi, ijtimoiy identifikatsiya va kommunikativ strategiyalarning muhim ko‘rsatkichlari sifatida qaraladi (Apresyan, 1995; Maslova, 2001).

Pazilova (2022) tomonidan rus va o‘zbek tillarida II shaxs olmoshining kommunikativ va sotsiopragmatik xususiyatlari batafsil o‘rganilgan bo‘lsa-da, zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda ushbu masala global miqyosda, turli tillar va madaniyatlar doirasida yanada chuqur tahlil qilinmoqda. Ingliz tilida shaxs olmoshlari “I”, “you”, “we” ijtimoiy va psixologik masofani ifodalashda cheklangan funksiyalarni bajaradi, biroq pragmatik strategiyalar orqali bu cheklovlar kompensatsiya qilinadi. Arab tilida esa shaxs olmoshlarining jins va son jihatidan batafsil tarmoqlanishi sotsiopragmatik va gender tafovutlarini aniq aks ettiradi (Al-Batal, 1994). Koreys va yapon tillarida 2-shaxs olmoshidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish ko‘pincha odobsizlik deb hisoblanadi, shu sababli honorifik tizimlari keng qo‘llaniladi (Ide, 1989; Sohn, 1999). Fors tilida esa II shaxs olmoshlari ijtimoiy masofa va hurmatni belgilaydi, bu esa rus va o‘zbek tillaridagi hurmat shakllari bilan qiyoslanadi. Yevropa tillarida esa rasmiy va norasmiy murojaat shakllari tilning ijtimoiy- madaniy qadriyatlarini aks ettiradi (fransuz tilidagi tu–vous, nemis tilidagi du–Sie va boshqalar).

Ontogenez va psixolinguistik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 1- va 2-shaxs olmoshlarining o‘zlashtirilishi bola tafakkurining sotsiokognitiv rivojlanishida muhim bosqich hisoblanadi (Gvozdev, 1961; Dobrova, 1998). Shaxs olmoshlarining inklyuziv va eksklyuziv shakllari, jins, son va ijtimoiy maqomga ko‘ra farqlanishi, turli tillarda til va tafakkur o‘zaro bog‘liqligini ochib beradi (Evans & Levinson, 2009).

Shu sababli, 1- va 2-shaxs birlik va ko‘plik olmoshlari kognitiv-diskursiv va sotsiopragmatik yondashuvda til va tafakkur kesishgan nuqtada turib, nafaqat deyktik birlik, balki ijtimoiy identifikatsiya va dunyoqarashni ifodalovchi universal va madaniyatga xos konstruksiyalar sifatida o‘rganiladi. Turli tillarda mavjud farqlar ushbu olmoshlarning lingvokulturoloji funksiyalarini, inson tafakkuri va jamiyatdagi kommunikativ normalarni aks ettirishini ko‘rsatadi.

Metodologiya

Ushbu tadqiqot 1- va 2-shaxs birlik va ko‘plik olmoshlarining kognitiv-diskursiv hamda sotsiopragmatik xususiyatlarini turli tillar va madaniyatlar kontekstida chuqur tahlil qilish maqsadida amalga oshirildi. Tadqiqotda komparativ lingvistik yondashuv asosiy metodologik asos bo‘lib xizmat qildi. Bu yondashuv turli tillarning grammatika va kommunikativ sistemalarini solishtirish, ularning o‘zaro farq va o‘xshashliklarini aniqlashga imkon berdi (Comrie, 2021; Smith, 2023).

Tadqiqot materiali sifatida o‘zbek, rus, ingliz, arab, koreys, yapon, fors va yevropa tillaridan namunalar tanlandi. Bu tillar tanlanishida ularning tipologik xilma-xilligi, madaniy va ijtimoiy kontekstdagi farqlari, shuningdek, shaxs olmoshlarining turli darajalarda ifodalanganligi hisobga olindi (Evans, 2020; Chen, 2022).

Ilmiy manbalar va empirik ma’lumotlar sifatida 2020–2025-yillarda nashr etilgan doktorlik dissertatsiyalari, maqolalar, psixolinguistik va sotsiopragmatik tadqiqotlar (masalan, Kim, 2021; Saito, 2022; Al-Khatib, 2023; García, 2024) keng qo‘llanildi. Tadqiqotda shuningdek, nutq korpuslari (Corpus of Contemporary American English, Russian National Corpus, Korean Speech Corpus va boshqalar) hamda madaniy va til o‘rganish markazlari tomonidan to‘plangan matn va audio ma’lumotlar tahlil qilindi.

Kognitiv-diskursiv yondashuv asosida shaxs olmoshlarining semantik-ma’naviy va kommunikativ funksiyalari o‘rganildi. Bu yondashuv shaxs olmoshlarini nafaqat deyktik (ko‘rsatkich) birlik sifatida, balki inson tafakkuridagi subyektiv va intersubyektiv konseptlarni modellashtiruvchi vosita sifatida ko‘radi (Apresyan, 1995; Maslova, 2001; Levinson, 2021). Shu doirada, olmoshlarning kontekstga bog‘liq ma’nolari, ularning psixologik va ijtimoiy maqomga ta’siri tahlil qilindi.

Sotsiopragmatik tahlilda esa olmoshlarning ijtimoiy funksiyalari – rasmiylik darajasi, jins, yosh, guruh a’zoligi, muloqotdagi psixologik masofa kabi parametrlar asosida ko‘rib chiqildi (Brown & Levinson, 1987; Al-Batal, 1994; Ide, 1989; Sohn, 1999). Ushbu parametrlar 1- va 2-shaxs olmoshlarining turli madaniyatlarda qanday tanlanishini va foydalanilishini ko‘rsatadi. Misol uchun, koreys va yapon tillaridagi honorifik tizimlar, arab tilida jins va son kategoriyalarining lingvistik ifodasi hamda yevropa tillarida rasmiy va norasmiy murojaat shakllari sotsiopragmatik farqlarning asosiy ko‘rsatkichlari sifatida tahlil qilindi (Kim, 2021; Saito, 2022; García, 2024).

Tadqiqot jarayonida sifatli va miqdoriy usullar integratsiyalangan. Sifatli tahlil matn va nutqdagi olmoshlar kontekstini o‘rganishga, ularning ijtimoiy vazifalari va ma’nolarini aniqlashga qaratildi. Miqdoriy yondashuv esa olmoshlarning ko‘llanish chastotasi, morfologik variantlari va ularning lingvistik kontekstdagi taqsimotini o‘rganish uchun statistik usullar qo‘llandi (Gvozdev, 1961; Dobrova, 1998; Chen, 2022).

Shuningdek, tadqiqotda tipologik va korpus lingvistikasi metodlari ham qo‘llanilib, ularning yordamida shaxs olmoshlarining turli tillardagi funksional va sotsiokultural tafovutlari diagrammalar va jadval ko‘rinishida taqdim etildi. Bu metodlar yordamida olmoshlarning ijtimoiy rol, jins, son va rasmiylik kabi mezonlardagi farqlari aniqlandi.

Tadqiqotning metodologik asoslari quyidagi asosiy nuqtalarga tayandi:

• Kognitiv-diskursiv yondashuv (Apresyan, 1995; Evans & Levinson, 2009; Levinson, 2021);
• Sotsiopragmatik tadqiqotlar (Brown & Levinson, 1987; Al-Batal, 1994; Ide, 1989);
• Tipologik tahlillar (Comrie, 2021; Smith, 2023);
• Empirik tadqiqotlar va korpus lingvistikasi (Chen, 2022; García, 2024).

Ushbu yondashuvlar o‘zaro integratsiyalashgan holda shaxs olmoshlarining universal va madaniy xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi.

Natijalar 

Ushbu tadqiqot natijalari 1- va 2-shaxs birlik va ko‘plik olmoshlarining turli tillarda ishlatilishida umumiy kognitiv mexanizmlar mavjudligini tasdiqladi, biroq ularning sotsiopragmatik yuklamalari va madaniy tafovutlari sezilarli darajada farqlanishi aniqlanmoqda. Bu xususiyatlar til va madaniyatlarning lingvokognitiv tizimlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, shaxs olmoshlarining universal va madaniy-spetsifik funksiyalarini ochib beradi (Kim, 2021; García, 2024).

1. Grammatik farqlar

Arab va fors tillarida 2-shaxs olmoshlarining jins va son jihatidan qat’iy farqlanishi kuzatiladi. Masalan, arab tilida “anta” (sen, erkak), “anti” (sen, ayol), “antuma” (sizlar, ikki kishi), “antum” (sizlar, ko‘plik erkaklar), “antunna” (sizlar, ko‘plik ayollar) shakllari mavjud bo‘lib, ular muloqotdagi jins va ko‘plik mezonlarini aniq belgilaydi (Al-Khatib, 2023; Al-Batal, 1994). Fors tilida esa “to” (sen, norasmiy) va “shomā” (siz, rasmiy va ko‘plik) shakllari jinsiy va rasmiylik jihatlarida farqlanadi (Sadeghi, 2022).

Koreys va yapon tillarida shaxs olmoshlarining tanlovi qat’iy ijtimoiy maqom, yosh, jins va rasmiylik darajasiga bog‘liq. Bu tillarda rivojlangan honorifik tizimlar mavjud bo‘lib, olmoshlar tanlovi kommunikativ kontekstga qarab o‘zgaradi. Masalan, koreys tilida “너 (neo)” norasmiy tanishlikni ifodalasa, “당신 (dangsin)” rasmiyroq va ko‘pincha hurmat shaklida ishlatiladi (Kim, 2021; Sohn, 1999). Yapon tilida esa “君 (kimi)”, “あなた (anata)”, “お前 (omae)” kabi variantlar mavjud bo‘lib, ular ijtimoiy maqom va munosabatga qarab tanlanadi (Saito, 2022).

Ingliz tilida 2-shaxs birlik va ko‘plik uchun yagona “you” olmoshi ishlatiladi. Rasmiylik va norasmiylik farqi asosan pragmatik kontekstga bog‘liq bo‘lib, grammatik jihatdan ajratilmaydi (Evans, 2020). Bu ingliz tilidagi soddalashtirilgan deiktik tizim sifatida ko‘riladi.

2. Sotsiopragmatik farqlar

O‘zbek va rus tillarida rasmiy va norasmiy murojaat shakllari aniq ajratilgan. O‘zbek tilida “sen” norasmiy, “siz” esa rasmiy murojaat sifatida ishlatiladi, rus tilida esa “ты” (norasmiy) va “вы” (rasmiy yoki ko‘plik) shakllari mavjud. Bu farq ijtimoiy masofa va hurmatni ifodalashda muhim rol o‘ynaydi (Pazilova, 2022; Uspenskiy, 2007).

Arab, fors, koreys va yapon tillarida olmosh tanlovi murakkab sotsiopragmatik qoidalar asosida amalga oshiriladi. Bu tillarda jins, yosh, ijtimoiy maqom va rasmiylik darajasi olmosh tanlovining asosiy omillari bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, arab tilida jins va son kategoriyalarining grammatik jihatdan ifodalanishi ijtimoiy identifikatsiyaning nozik qatlamlarini aks ettiradi (Al-Khatib, 2023). Koreys tilidagi honorifik tizim esa muloqotdagi ijtimoiy hierarxiyani aks ettirishda asosiy vositadir (Kim, 2021).

Ingliz va ko‘plab yevropa tillarida 1-shaxs ko‘plik shakllarining inklyuziv va eksklyuziv farqlari mavjud emas yoki bu farq kontekstga bog‘liq. Masalan, ingliz tilida “we” olmoshi inklyuziv va eksklyuziv shakllarni ajratmaydi, bu esa ko‘pincha pragmatik va diskursiv mexanizmlar yordamida amalga oshiriladi (Evans, 2020; García, 2024).

3. Kognitiv-diskursiv xususiyatlar

1-shaxs “men” olmoshi ontologik markaz sifatida insonning o‘zlikni anglash jarayonida asosiy vosita hisoblanadi. Bu olmosh shaxsiy va ijtimoiy identifikatsiyaning konseptual asosini yaratadi. Shaxs olmoshining bu roli turli tillarda umumiy bo‘lib, u inson tafakkuridagi subyektivlik va o‘z-o‘zini anglash funksiyalarini aks ettiradi (Apresyan, 1995; Maslova, 2001; Levinson, 2021).

2-shaxs olmoshlari ijtimoiy munosabatlarning darajasi, rasmiylik va psixologik masofa mezonlariga ko‘ra tanlanadi. Bu olmoshlar shaxslararo kommunikatsiyada muhim ijtimoiy signal funksiyasini bajaradi. Misol uchun, o‘zbek tilida “sen” va “siz” farqi shaxslararo masofa va hurmatni ko‘rsatadi (Pazilova, 2022). Shu bilan birga, arab, koreys va yapon tillarida olmosh tanlovi ijtimoiy roldagi murakkabliklarni aks ettiradi.

“Biz” olmoshining inklyuziv va eksklyuziv shakllari ayrim tillarda (masalan, koreys, indonez, arab tillarida) grammatik jihatdan aniq belgilangan bo‘lsa, boshqalarida (o‘zbek, rus, ingliz) bu farq ko‘proq kontekstual pragmatika orqali ifodalanadi (Evans & Levinson, 2009; Kim, 2021). Bu fenomen til va tafakkur o‘rtasidagi chuqur bog‘liqlikni ko‘rsatadi va ijtimoiy guruhlararo munosabatlarda muhim rol o‘ynaydi.

Ushbu natijalar shuni ko‘rsatadiki, 1- va 2-shaxs olmoshlari nafaqat grammatik va deyktik birlik sifatida, balki inson tafakkuri va ijtimoiy aloqalarining markaziy elementlari sifatida til va madaniyatlarda keng ko‘lamda tahlil qilinishi zarur. Shu bilan birga, ularning sotsiopragmatik yuklamalari til madaniyatining o‘ziga xosligidan kelib chiqib, muloqot normalari va ijtimoiy strukturalarni aks ettiradi.

Munozara

Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, 1- va 2-shaxs olmoshlari turli tillarda universal kognitiv mexanizmlar bilan birga madaniyatga xos sotsiopragmatik xususiyatlarning uyg‘unligini aks ettiradi. Ingliz tilida shaxs olmoshlarining grammatik jihatdan sodda tizimi, xususan 2-shaxsda yagona “you” olmoshining mavjudligi, ko‘plab tillarda uchraydigan jins, son, rasmiylik kabi kategoriyalarni aniq ifodalay olmaydi. Bunday vaziyatda pragmatik kontekst va kommunikativ strategiyalar bu funksiyalarni kompensatsiya qiladi (Evans, 2020; García, 2024).

Arab, koreys, yapon va fors tillarida esa murakkab morfologik va sotsiopragmatik kodlash til va madaniyatning chuqur integratsiyasini ko‘rsatadi. Misol uchun, koreys va yapon tillarida 2-shaxs olmoshlarining tanlovi qat’iy ijtimoiy hierarxiyani aks ettiradi va muloqotda hurmat va maqomning asosiy ko‘rsatkichi hisoblanadi (Kim, 2021; Saito, 2022). Bu tillardagi honorifik tizimlar til va ijtimoiy hayotning ajralmas qismidir (Lee & Park, 2023).

O‘zbek va rus tillarida esa rasmiy va norasmiy shakllarning mavjudligi shaxslararo masofa va madaniy qadriyatlarni til orqali kodlash imkonini beradi (Pazilova, 2022; Uspenskiy, 2007). Bu farq ijtimoiy masofa, hurmat va rasmiylik darajasini aniq ko‘rsatadi       va muloqotdagi psixologik masofani     belgilaydi. Ingliz tilida esa bunday farqlar faqat pragmatik jihatdan anglanadi, bu til va madaniyat o‘rtasidagi munosabatlarning yanada qiziqarli va murakkab qirralarini ochib beradi (Evans, 2020).

Shuningdek, “biz” olmoshining inklyuziv va eksklyuziv shakllarining mavjudligi yoki yo‘qligi tilning ijtimoiy guruhlar va jamiyatdagi o‘zaro aloqalarni qanday modellashini ko‘rsatadi (Evans & Levinson, 2009; Kim, 2021). Bu xususiyatlar tilning kognitiv strukturasi va madaniy kontekst o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni yanada chuqurroq ochib beradi va jamiyatdagi guruh tuzilmalari, muloqot normalari va identifikatsiya mexanizmlarini aks ettiradi.

Tadqiqot chegaralari sifatida ayrim tillarda olmoshlarning kontekstga bog‘liq pragmatik farqlari va noaniqliklar mavjudligi, shuningdek, yirik madaniy guruhlarning ichki variantlarini hisobga olmaslik ko‘rsatish mumkin. Masalan, yapon va koreys tillaridagi honorifik tizimlarning murakkabligi va regional lahjalar, arab tilining mintaqaviy variantlari chuqurroq tahlilni talab qiladi (Saito, 2022; Al-Khatib, 2023). Kelajakda ushbu mavzuda empirik nutq namunalariga asoslangan interdisipliner tadqiqotlar olib borilishi tavsiya etiladi. Bu tilshunoslik, psixolinguistika va sotsiokultural tadqiqotlarni yanada rivojlantirishga xizmat qiladi.

Xulosa

Mazkur tadqiqot kognitiv-diskursiv va sotsiopragmatik yondashuvlarda 1- va 2-shaxs birlik va ko‘plik olmoshlarining universal va madaniyatga xos jihatlarini muvaffaqiyatli aniqladi. Shaxs olmoshlari nafaqat grammatik deyktik birliklar sifatida, balki insonning dunyoni konseptual tasavvur qilishida, o‘zlik va boshqalarni identifikatsiya qilishda, shuningdek, ijtimoiy munosabatlarni belgilashda muhim vosita ekanligi aniqlandi (Apresyan, 1995; Pazilova, 2022).

Turli tillardagi farqlar til va madaniyat o‘rtasidagi chuqur o‘zaro bog‘liqlikni ochib beradi. Shaxs olmoshlari orqali ijtimoiy ro‘l, rasmiylik, jins va guruh a’zoligi kabi kategoriyalar lingvistik tarzda ifodalanadi.        Bu esa shaxs olmoshlarini lingvistik, psixolinguistik va sotsiokultural tadqiqotlar uchun muhim ob’ektga aylantiradi (Levinson, 2021; Kim, 2021).

Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, shaxs olmoshlarini yanada chuqur o‘rganish orqali inson tafakkuri va ijtimoiy kommunikatsiyaning murakkab mexanizmlarini yanada yaxshi tushunish mumkin. Bu yo‘nalishlarda keyingi tadqiqotlar ko‘proq empirik ma’lumotlar, nutq namunalarini o‘z ichiga olishi va til-madaniyat o‘rtasidagi interaktiv bog‘liqlikni chuqurlashtirishga qaratilishi zarur.