Kirish

Zamonaviy globallashuv jarayonlari va axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi natijasida medialingvistika sohasida ekologik muammolarga bag‘ishlangan matnlar hajmi sezilarli darajada ortib bormoqda. XXI asr boshlarida ekologik xavf-xatarlar, iqlim o‘zgarishi va atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari jahon hamjamiyatining diqqat markaziga aylandi. Natijada, ommaviy axborot vositalarida ekologik leksikaning intensiv yangilanishi, yangi atamalar va iboralarning paydo bo‘lishi kuzatilmoqda. Mediamatnlarda ekologik neologizmlarning faol ishlatilishi va ularning tillararo kommunikatsiyada o‘ziga xos translatsion muammolar tug‘dirayotganligi tarjimashunoslik fanida alohida tadqiqot ob'ektiga aylanmoqda. Tillar kontakti sharoitida yangi terminologik birliklarning o‘zlashtirilishi jarayonida lingvistik va ekstralingvistik omillarning o‘zaro ta’siri muhim ahamiyat kasb etadi (Haugen, 1972). Ekologik neologizmlarning o‘zbek tiliga adekват tarjimasi muammosi nafaqat lingvistik, balki madaniyatlararo kommunikatsiya nuqtai nazaridan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi.

Mediamatnlarda ekologik diskursning shakllanishida neologizmlar muhim rol o‘ynaydi, zero ular yangi tushunchalar, hodisalar va jarayonlarni nominatsiya qilish funksiyasini bajaradi. “Carbon footprint”, “greenwashing”, “climate justice”, “circular economy” kabi atamalar XXI asrning oxirgi o‘n yilliklarida ekologik medialingvistikaning asosiy birliklariga aylandi. Biroq, bu terminlarning o‘zbek tiliga tarjimasi jarayonida bir qator muammolar yuzaga keladi. Terminologik leksikaning tarjimasi maxsus bilimlarni talab qiladi va ko‘pincha pragmatik moslashtirishni zarur qiladi (Shveitser, 1988). O‘zbek tilida ekologik terminologiyaning shakllanishi nisbatan kech boshlangani va terminologik tizimning to‘liq shakllanmaganligi tarjimonlar uchun qo‘shimcha qiyinchiliklar tug‘dirmoqda. O‘zbek tilida ilmiy-texnik terminologiyaning rivojlanishida rus tilining ta’siri va so‘nggi yillarda ingliz tilidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashtirishlarning ko‘payayotganligi qayd etilgan (Safarov, 2008). Ekologik neologizmlarning mediamatnlardagi funktsional xususiyatlari ularning pragmatik yuklanganligida namoyon bo‘ladi. Mediadiskursda ekologik leksika nafaqat axborot uzatish, balki ijtimoiy ongni shakllantirish, ekologik masalalarga e’tiborni jalb qilish va ma’lum xatti-harakatlarni rag‘batlantirish maqsadlarida qo‘llaniladi. Tarjimada pragmatik maqsadga erishish uchun mazmuniy va shakl transformatsiyalarining zarurligini e’tirof etish lozim (Komissarov, 1990). O‘zbek mediamatnlarida ekologik neologizmlarning qabul qilinishi va ularning tiliy tizimga integratsiyasi jarayonida bir nechta transformatsion modellar kuzatiladi. Transcription va transliteratsiya eng keng tarqalgan usullar hisoblanadi, masalan: “ekologiya” < ecology, “klimat” < climate, “emissiya” < emission. Biroq, murakkab terminologik birikmalarning tarjimasi ancha qiyin kechadi va ko‘pincha deskriptiv usulga murojaat qilishni talab etadi.

Metodlar

Tadqiqotda ekologik neologizmlarning tarjima strategiyalarini aniqlash maqsadida kompleks yondashuv qo‘llanildi. Kuzatish metodi orqali 2020-2024 yillarda ingliz va o‘zbek tilidagi ekologik mediamatnlardan 500 dan ortiq neologizmlar to‘plandi va tahlil qilindi. Komparativ-tipologik metod yordamida ekologik neologizmlarning manba va maqsad tillardagi strukturaviy-semantik xususiyatlari qiyosiy tahlil qilindi. Deskriptiv metod orqali tarjima transformatsiyalari tasniflandi va ularning qo‘llanilish chastotasi aniqlandi. Kontekstual tahlil usuli bilan neologizmlarning pragmatik potentsiali va diskursiv funksiyalari o‘rganildi. Komponent tahlil metodi terminologik birliklarning semantik strukturasini aniqlashda ishlatildi. Tarjima jarayonida transformatsion modellarni aniqlash uchun manba va maqsad tillaridagi matnlarning sinxron taqqoslashi muhim ahamiyatga ega ekanligi qayd etilgan (Barkhudarov, 1975).

Tadqiqot materiallari sifatida xalqaro ekologik tashkilotlar (UN Environment Programme, World Wildlife Fund, Greenpeace), ilmiy jurnallar (Nature Climate Change, Environmental Science & Technology), yirik media resurslari (BBC, The Guardian, CNN) va o‘zbek tilidagi ommaviy axborot vositalari (Kun.uz, Gazeta.uz, Daryo.uz) saytlaridagi ekologik matnlar tanlab olindi. Materiallar tanlashda reprezentativlik, autentiklik va aktuallik mezonlari asosiy ko‘rsatkichlar bo‘ldi. Ekologik neologizmlarning ishlatilish konteksti, ularning funktsional-stilistik xususiyatlari va tarjima ekvivalentlari maxsus leksikografik kartalarida qayd etildi. Terminologik leksikaning tarjimasi uchun kontekstual va situativ tahlilning zarurligini alohida ta’kidlash lozim (Newmark, 1988).

Natijalar

Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, ekologik neologizmlarning o‘zbek tiliga tarjimasi jarayonida to‘rtta asosiy strategiya qo‘llaniladi. Birinchidan, transkripsiya va transliteratsiya usuli, bu usul yordamida “carbon footprint” → “karbon footprint”, “greenwashing” → “grinvoshing” kabi variantlar yaratilmoqda, biroq bu turdagi tarjimalar ko‘pincha tushunarsizlik keltirib chiqaradi va qo‘shimcha tushuntirish talab qiladi. Tarjimada transkripsiya usulining chegaralanganligini          va uni faqat muqobil yo‘q bo‘lgan hollarda qo‘llash zarurligini e’tirof etish kerak               (Retsker, 1974). Ikkinchidan, kalkalash usuli, masalan “circular economy” → “aylanma iqtisodiyot”, “climate justice” → “iqlim adolati” shaklida qo‘llanilmoqda, bu usul terminning ichki strukturasini saqlaydi va tushunchani nisbatan aniqroq etkazadi. Kalkalash             usulining murakkab terminologik birikmalarni tarjima qilishda samaradorligi qayd etilgan (Catford, 1965). Uchinchidan, deskriptiv yoki tushuntirish usuli, bu usul ayniqsa o‘zbek            tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan neologizmlar uchun qo‘llaniladi. Masalan, “rewilding” → “yovvoyi tabiatni tiklash jarayoni”, “biocapacity” → “ekotizimlarning biologik mahsuldorlik qobiliyati”, “ecocide” → “ekologik muhitni qasdan yo‘q qilish             jinoyati” kabi variantlar yaratiladi. Deskriptiv tarjima aniqlik va tushunarligi bilan ajralib turadi, biroq uning kamchiligi – hajmning oshishi va stilistik nomutanosiblik       hisoblanadi. Tushuntirish usulining pragmatik samaradorligi yuqori bo‘lishiga qaramay,        uning uzoq muddatli istiqbolsizligi, zero til iqtisodiylik printsipiga asoslanadi (Fedorov, 1983). To‘rtinchidan, kombinatsion usul, bu yerda bir nechta strategiyalar birgalikda qo‘llaniladi. Masalan, «net-zero emissions» → “nol (net-zero) emissiyalar” yoki “carbon        offset” → “karbon kompensatsiyasi (carbon offset)” shaklida, ya’ni transliteratsiya va kalkalash usullari birlashtiriladi, bu esa terminologik aniqlik va tushunarlikkni ta’minlaydi.

Statistik tahlil natijalari shuni         ko‘rsatdiki, o‘zbek mediamatnlarida ekologik neologizmlarning tarjimasi uchun eng            keng tarqalgan usul – kalkalash (42%), keyin deskriptiv tarjima (28%), transkripsiya/ transliteratsiya (18%) va kombinatsion usul (12%) keladi. Dinamik ekvivalentlik nazariyasiga ko‘ra, tarjimaning muvaffaqiyati nafaqat lingvistik ekvivalentlikda, balki maqsad auditoriyada manba matndagiga o‘xshash       ta’sir ko‘rsatish qobiliyatida namoyon bo‘ladi (Nida, Taber, 1969). O‘zbek mediamatnlarida ekologik neologizmlarning qabul qilinishi bosqichli jarayon sifatida kechmoqda.           Dastlab yangi termin transliteratsiya shaklida kiritiladi va qavs ichida tushuntirish beriladi, masalan: “Grinvoshing (greenwashing) – kompaniyalarning o‘z mahsulot yoki xizmatlarini ekologik jihatdan xavfsiz qilib ko‘rsatish uchun aldamchi marketing strategiyasi”. Keyinchalik, agar termin mediada faol ishlatila boshlasa, kalkalangan yoki deskriptiv variant barqarorlashadi va mustaqil qo‘llaniladigan birlikka aylanadi.

Ekologik neologizmlarning semantik tahlili ularning ko‘pchiligining metaforik asos ustida shakllanganligini ko‘rsatadi. “Green economy”, “blue carbon”, “carbon footprint” kabi terminlarda rang belgilovchi leksemalar ekologik xususiyatlarni simvollashtiradi. Metaforalarning konseptual tizimimizni shakllantirish va yangi tushunchalarni anglashda muhim roli ta’kidlangan (Lakoff, Johnson, 1980). O‘zbek tiliga tarjimada bu metaforik komponentni saqlash yoki yo‘qotish masalasi muhim hisoblanadi. “Green economy” → “yashil iqtisodiyot” variantida metafora saqlanadi va bu termin o‘zbek tilida ham tushunarli, ammo “blue carbon” (okean ekotizimlari tomonidan tutilgan uglerod) → “ko‘k uglerod” varianti o‘zbek tilida noaniq semantikaga ega va qo‘shimcha tushuntirish talab qiladi. Tillararo tarjimada ma’no yo‘qolishining muqarrarligi va tarjimonning vazifasi – minimal yo‘qotish bilan maksimal ekvivalentlikni ta’minlashda ekanligi qayd etilgan (Jakobson, 2000).

Munozaralar

Ekologik neologizmlarning mediamatnlarda tarjimasi masalasi tarjimashunoslik nazariyasida bir nechta muhim savollar tug‘diradi. Birinchi muhim masala – terminologik standartlashtirish muammosi. O‘zbek tilida ekologik terminologiya uchun yagona terminologik lug‘at va standartlar mavjud emas, natijada turli tarjimonlar bir          xil neologizmlarni har xil tarjima qiladilar. Masalan, “sustainability” termini “barqarorlik”, “uzluksizlik”, “doimiylik” kabi variantlarda uchraydi, “biodiversity” termini “bioturlilik”, “biologik xilma-xillik”, “tabiat xilma-xilligi” shakllarida qo‘llaniladi. Terminologik ekvivalentlikning aniqligini ta’minlash uchun maxsus terminologik lug‘atlar yaratish va standartlashtirish zarurligini e’tirof etish lozim (Latyshev, 2000). O‘zbek tilida ekologik terminologiyaning rivojlanishi uchun davlat dasturlari, ilmiy-tadqiqot markazlari va tilshunoslar hamjamiyatining birgalikdagi sa’y-harakatlari zarur.

Ikkinchi muhim masala – pragmatik adaptatsiya darajasi. Mediamatnlar uchun xarakterli bo‘lgan ekspressivlik, baholash va ta’sir ko‘rsatishni maqsad qilgan tiliy vositalar tarjimada qanday darajada saqlanishi kerak? “Climate emergency”, “ecological catastrophe”, “planetary crisis” kabi emotsional-baholash yuklamali terminlar o‘zbek tilida to‘liq ekvivalentlikni talab qiladimi yoki maqsad auditoriyaning madaniy xususiyatlarini hisobga olgan holda yumshatilishi kerakmi? Tarjimaning maqsad madaniyat normalari     bilan moslashtirilishining zarurligini va tarjimonning ikkilamchi matnga yaratuvchi sifatida rolini e’tirof etish kerak (Toury, 1995). O‘zbek mediamatnlarida ekologik neologizmlarning qabul qilinishi kontekstida madaniy va ideologik omillarning ta’siri ham e’tiborga olinishi lozim. Masalan, “climate justice” (iqlim adolati) termini ijtimoiy adolat va inson huquqlari kontekstida iqlim o‘zgarishining turli jamiyatlarga teng bo‘lmagan ta’sirini anglatadi, bu tushunchaning o‘zbek madaniyati va ijtimoiy kontekstida qabul qilinishi va tushunilishi maxsus tadqiqotni talab qiladi.

Uchinchidan, diachronik jihat – ekologik neologizmlarning vaqt o‘tishi bilan o‘zbek        tilida qanday o‘zlashishi va barqarorlashishi masalasi. Ba’zi terminlar vaqtinchalik modaga aylangan so‘zlar darajasida qoladi, boshqalari esa til tizimiga to‘liq integratsiyalanadi va keyingi avlod uchun oddiy leksemaga aylanadi. Tillar kontakti natijasida o‘zlashtirilgan so‘zlarning til tizimida barqarorlashish        jarayoni tavsiflanishi zarur (Weinreich, 1953). O‘zbek tilida “ekologiya”, “emissiya”, “monitoring” kabi terminlar allaqachon to‘liq o‘zlashgan va yangi so‘z sifatida qabul qilinmaydi, “karbon footprint”, “grinvoshing” kabi yangi neologizmlarning kelajakdagi taqdiri esa noaniq. Mediadiskursda ekologik terminologiyaning ishlatilish chastotasi va konteksti ularning til tizimiga kirishining asosiy omili hisoblanadi. Tiliy o‘zgarishlarning ijtimoiy shartilanganligini va ommaviy kommunikatsiya vositalarining bu jarayondagi rolini inobatga olish zarur (Bloomfield, 1968).

To‘rtinchidan, professional va ommaviy diskurs o‘rtasidagi farq masalasi. Ilmiy-texnik matnlarda ekologik terminlarning aniq va standartlashtirilgan tarjimasi talab qilinadi, ammo media matnlarida populyarizatsiya va ommalashtirish maqsadida soddalashtirilgan variantlar qo‘llaniladi. “Overt” (ochiq) va “covert” (yashirin) tarjima o‘rtasidagi farqni aniqlash va har bir turdagi tarjima uchun maxsus strategiyalarning zarurligini asoslash muhim (House, 1997). O‘zbek medialingvistikasida ekologik terminologiya ikki darajali tizim sifatida rivojlanmoqda: professional-ilmiy daraja (maxsus adabiyotlar, ilmiy maqolalar, ekspert xulosalar) va ommaviy-publitsistik daraja (gazeta maqolalari,       televizion ko‘rsatuvlar, ijtimoiy media). Bu ikki daraja o‘rtasida terminologik farqlanishlar mavjud va ular tarjima strategiyasini tanlashda hisobga olinishi zarur.

Xulosa

Mediamatnlarda ekologik neologizmlarning tarjimasi zamonaviy tarjimashunoslik fanida dolzarb va murakkab muammo hisoblanadi. Tadqiqot natijalari         shuni ko‘rsatdiki, ekologik neologizmlarning o‘zbek tiliga adekват tarjimasi uchun       kompleks yondashuv zarur. Kalkalash usuli strukturaviy ekvivalentlikni ta’minlaydi va          yangi terminlarning til tizimiga organik integratsiyasini imkon beradi, deskriptiv usul esa aniqlik va tushunarligi bilan ajralib           turadi. Transkripsiya va transliteratsiya          usullari cheklangan qo‘llanilishga ega bo‘lib, faqat muqobil variant mavjud bo‘lmagan hollarda maqsadga muvofiqdir. Ekologik terminologiyaning o‘zbek tilida standartlashtirish va barqarorlashishi jarayoni hali yakunlanmagan va keyingi tadqiqotlarni talab qiladi. Medialingvistikada ekologik diskursning rivojlanishi bilan birga yangi neologizmlarning paydo bo‘lishi davom etmoqda va tarjima strategiyalari ham          doimiy takomillashtirishni zarur qiladi. O‘zbek tilida ekologik terminologik tizimning shakllanishi uchun davlat dasturlari, ilmiy-tadqiqot ishlarining intensivlashtirilishi va terminologik lug‘atlarning yaratilishi muhim ahamiyatga ega.