Kirish 

Qishloq xo‘jaligi insoniyat hayotining ajralmas sohasi bo‘lib, aholi oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, iqtisodiy barqarorlikka erishish va ekologik muvozanatni saqlashda muhim o‘rin tutadi. Ushbu sohaning taraqqiyoti va rivojlanishi ko‘p jihatdan ilmiy texnologiyalar, zamonaviy agrotexnik usullar va ularni aniq ifodalovchi terminlarning mavjudligiga bog‘liqdir. 

Qishloq xo‘jaligiga oid terminlar – bu nafaqat ilmiy-texnik tushunchalar tizimi, balki milliy madaniyat, dehqonchilik tajribasi va tabiat bilan bog‘liq an’anaviy bilimlarning ifodasidir.

Metodologiya

Zamonaviy dunyoda ilmiy va texnologik axborotlar oqimi tobora kuchayib borayotgan bir paytda, terminlarning aniq, to‘g‘ri va izchil ishlatilishi hamda ularning turli tillardagi mosliklarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, o‘zbek, rus, ingliz va nemis tillarida shakllangan qishloq xo‘jaligi terminlarini qiyosiy tahlil qilish orqali fanlararo va madaniyatlararo aloqalarni chuqurlashtirish, tarjima amaliyotini takomillashtirish hamda terminologik birlikni ta’minlash imkoniyati yuzaga keladi.

Shuningdek, qishloq xo‘jaligi terminlarini o‘rganish tilshunoslik, tarjima nazariyasi, lug‘atshunoslik va fanlararo tadqiqotlar uchun muhim nazariy va amaliy asos yaratadi (Langenscheidt, 2021). Terminlarni tizimli o‘rganish orqali nafaqat ilmiy nutqning aniqligi oshadi, balki kasbiy sohalararo muloqot ham samaraliroq bo‘ladi.

Terminlar har qanday ilm-fan sohasining tushuncha asosini tashkil etadi. Ayniqsa, amaliy soha bo‘lgan qishloq xo‘jaligida terminlar nafaqat ilmiy, balki texnologik, iqtisodiy, madaniy va ekologik jarayonlarni ifodalash vositasi hisoblanadi (Xamidova, 2023). Shu sababli terminlarni o‘rganish, tasniflash va tizimlashtirish orqali sohaga oid bilimlarni aniq va tushunarli ifodalash imkoniyati yaratiladi.

Qishloq xo‘jaligi terminlari ko‘p hollarda xalq og‘zaki ijodi, an’anaviy dehqonchilik va mahalliy iqlim sharoitlariga bog‘liq tarzda shakllangan (Deden, 2020). Shu bilan birga, zamonaviy fan va texnologiyalar taraqqiyoti bilan bu sohada yangi terminlar, o‘zlashma so‘zlar va xorijiy manbalardan kirib kelgan atamalar tobora ko‘payib bormoqda. 

Masalan, “gibrid”, “selektsiya”, “intensiv texnologiya”, “bioekvivalentlik” kabi terminlar xalqaro terminologik tizimga mos holda o‘zbek tilida ham faol qo‘llanmoqda. 

Qishloq xo‘jaligi terminologiyasining o‘ziga xos xususiyati – uning ko‘p tarmoqli va fanlararo xarakteridadir (Khamidov, 2021). Deylik, urug‘chilik, seleksiya, agrokimyo, o‘simliklarni himoya qilish, veterinariya, chorvachilik, oziq-ovqat texnologiyasi kabi yo‘nalishlarning har birida o‘ziga xos terminlar tizimi shakllangan. Har bir kichik sohaga oid terminlarni tizimli o‘rganmasdan turib, umumiy qishloq xo‘jaligi tilini tushunish va uni rivojlantirish mushkul.

Shuningdek, qishloq xo‘jaligi terminlarini turli tillarda – xususan, o‘zbek, rus, ingliz va nemis tillarida – qiyosiy o‘rganish, xalqaro hamkorlik va ilmiy-tarjimaviy faoliyatda muhim ahamiyat kasb etadi (Khamidov, 2024). Chunki ayni bir tushuncha har bir til va madaniyatda turli nomlar bilan ifodalangan bo‘lishi mumkin. Masalan, “gibrid” atamasi ingliz tilida “hybrid”, rus tilida “гибрид”, nemis tilida “Hybrid” tarzida ifodalansa ham, uning ilmiy talqini va ishlatilish konteksti farq qilishi mumkin.

Shu bois, terminlarning integral va differensial xususiyatlarini aniqlash, ya’ni barcha tillar uchun umumiy bo‘lgan belgilar bilan bir qatorda, har bir tilga xos semantik va morfologik o‘ziga xosliklarini o‘rganish – bu yo‘nalishdagi ilmiy izlanishlar uchun alohida dolzarb hisoblanadi.

Tahlil va natijalar

Qishloq xo‘jaligi terminologiyasi ko‘p tarmoqli va ixtisoslashgan xarakterga ega bo‘lganligi sababli, bu sohadagi terminlarni ilmiy jihatdan tasniflash muhim ahamiyat kasb etadi. Terminlarni turkumlashda bir nechta asosiy mezonlardan foydalaniladi: semantik tarkib, soha mansubligi, morfologik shakllanish usuli, kelib chiqish manbai va funksional vazifasi.

1. Soha bo‘yicha tasnif. Qishloq xo‘jaligi terminlari quyidagi asosiy soha yo‘nalishlariga bo‘linadi: 

• Selektsiya va urug‘chilik (masalan: nav, duragay, elita, seleksiya, genetika, nasl tanlash); 
• Dehqonchilik va dala ekinlari (masalan: don, g‘alla, agrotexnika, tuproq unumdorligi); 
• Chorvachilik (masalan: zoti, yem-xashak, zoogigiyena, nasldorlik); 
• Parrandachilik (masalan: broyler, tuxumdor, inkubatsiya); 
• Mevachilik va bog‘dorchilik (masalan: nihol, hosildorlik, to‘g‘ri kesish); 
• Agrokimyo va o‘simliklarni himoya qilish (masalan: pestitsid, o‘g‘it, zararli hasharot). 

Bu tasnif asosida terminlar sohaga oid lug‘atlarga kiritiladi, tarjimalar ham ana shu mezonlar asosida tanlanadi.

2. Leksik-semantik tasnif. Bu mezon asosida terminlar quyidagicha tahlil qilinadi: 

• Monosemantik terminlar (bitta aniq ilmiy ma’noga ega): hybrid, g‘alla, duragay, sort; 
• Polisemitik terminlar (bir nechta kontekstda turlicha ma’noga ega): nav, nasl, zot (har biri chorvachilikda, botanika va seleksiya kontekstida farq qilishi mumkin); 
• Sinonimik terminlar (turli tillarda bir tushunchani turlicha ifodalash): 
• Masalan: Nav (o‘zbek), сорт (rus), variety (ingliz), Sorte (nemis); Duragay – гибрид – hybrid – Hybrid.

3. Qiyosiy tahlil metodikasi. Terminlarni qiyosiy o‘rganishda quyidagi usullar qo‘llaniladi:

1. Leksik ekvivalentlikni aniqlash: Har bir til bo‘yicha terminning lug‘aviy va semantik muvofiqligini solishtirish (masalan: hybrid – гибрид – duragay – Hybrid).
2. Morfo-tahlil: Terminlarning tuzilishini (masalan, ildiz, qo‘shimchalar, qisqartmalar) o‘rganish. Masalan, o‘zbekchadagi “navdorlik” ruschadagi “сортность” va inglizchadagi “varietal characteristics” ifodasi bilan mos keladi.
3. Tarjimaviy tahlil: Termin tarjimasida yuzaga keladigan muammolar (so‘zma-so‘z tarjima, semantik muvofiqsizlik) aniqlanadi. Masalan, “nav yangilash” ifodasi inglizchaga oddiy “variety renewal” deb tarjima qilib bo‘lmaydi – bu “introduction of new varieties” bo‘lishi kerak.
4. Madaniy va kontekstual tahlil: Har bir til va madaniyatda termin qanday ishlatilishini tahlil qilish. Bu ayniqsa agroterminlar xalq og‘zaki tajribasidan kelib chiqsa, dolzarb bo‘ladi.

Terminlarning tasnifi va qiyosiy tahlili orqali: 

• Aniq va to‘g‘ri tarjima yuritiladi; 
• Ko‘p tilli lug‘atlar tayyorlanadi; 
• Ilmiy adabiyotlar va darsliklar tuzishda yagona uslub shakllanadi; 
• Xalqaro ilmiy muomalada tushunmovchiliklar kamayadi.

Seleksiya va urugʻchilik terminlarining 4 tildagi qiyosiy jadvali

          Xulosa. Ushbu tadqiqotda selektsiya va urug‘chilik sohasiga oid terminlarning o‘zbek, rus, ingliz va nemis tillaridagi qiyosiy tahlili olib borildi. Tahlil jarayonida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi: Har to‘rtta tilda mazkur sohalarga oid terminlar mavjud bo‘lib, ular ko‘p hollarda leksik ekvivalentlikka ega. Masalan, “gibrid”, “selektsiya”, “nav” kabi terminlar semantik jihatdan bir-biriga yaqin;

Shunga qaramay, ayrim terminlar har bir tilning madaniy va ilmiy kontekstiga ko‘ra turlicha ishlatilishi mumkin. Bu esa tarjima jarayonida noaniqlik va ma’no yo‘qotishiga olib kelishi ehtimolini oshiradi. Terminlarning semantik aniqligi, morfologik tuzilishi va kontekstual qo‘llanilishi turlicha bo‘lib, qiyosiy tahlil bu sohadagi terminologik birlikni ta’minlashga xizmat qiladi. O‘zbek tilidagi seleksiya va urug‘chilik terminlari asosan rus tili ta’sirida shakllangan bo‘lib, ingliz va nemis tillarida esa ko‘proq xalqaro va mustaqil ilmiy asoslar ustunlik qiladi.