Kirish

Kulgi va yig‘i insoniyat tarixining eng qadimiy va eng universal hodisalaridan hisoblanadi. Har ikki fenomen individual ruhiy kechinmalarning oddiy ifodasi bo‘lish bilan cheklanmay, balki ijtimoiy birdamlikni shakllantirish, madaniy qadriyatlarni uzatish va san’atning estetik kuchini yaratishda asosiy vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Falsafiy nuqtai nazardan qaraganda, kulgi va yig‘i ko‘pincha bir-biriga zid emotsiyalar sifatida talqin qilinadi. Ammo Kant (1998) tomonidan ishlab chiqilgan “antinomiya” tushunchasi ularning murakkab va qarama-qarshi, shu bilan birga bir-birini to‘ldiruvchi tabiatini anglash imkonini beradi.

Antropologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, qadimgi marosimlarda yig‘i ko‘pincha ilohiy kuch bilan muloqot ramzi sifatida qaralgan bo‘lsa, kulgi jamiyatni yangilovchi, qo‘rqinchni yenguvchi va birdamlikni mustahkamlovchi vosita bo‘lgan (Darwin, 1872). Estetik tajribada esa Aristotel (1996) tragediya va komediyani san’atning asosiy shakllari sifatida ajratgan va ularni mos ravishda yig‘i va kulgi bilan bog‘lagan.

Zamonaviy davrda kulgi va yig‘i nafaqat adabiyot va teatrda, balki ommaviy madaniyat, internet-memlar, ijtimoiy tarmoqlar va global kommunikatsiyada ham faol ifodalanmoqda (Shifman, 2014). Shuning uchun “kulgi va yig‘i”ni faqat emotsional jarayon sifatida emas, balki inson tajribasining turli qatlamlarini yorituvchi murakkab prizma sifatida o‘rganish zarur. Ushbu maqola aynan shu prizma yondashuvi asosida kulgi va yig‘ining falsafiy, psixologik, estetik va ijtimoiy-madaniy qirralarini tahlil qiladi.

Tadqiqot metodologiyasi

Ushbu maqolada “kulgu va yig‘i” antinomiyasi kompleks va ko‘p qirrali yondashuv asosida tahlil qilindi. Avvalo, falsafiy-tahliliy usuldan foydalanilib, Kantning antinomiya nazariyasi, Aristotelning estetik qarashlari va Hegel dialektikasiga murojaat qilindi. Qiyosiy-tarixiy yondashuv orqali Sharq mumtoz adabiyoti, xususan, Alisher Navoiy merosi G‘arb falsafiy va adabiy an’analari              bilan solishtirildi. Psixologik-empirik nuqtayi nazardan esa Freydning psixoanalitik konsepsiyalari hamda zamonaviy psixologiya va neyrofan yutuqlari, jumladan, Provine (2000) va Vingerhoets (2013) tadqiqotlari asos qilib olindi. Bundan tashqari, Baxtinning karnaval madaniyati haqidagi qarashlari va sotsiologik tadqiqotlar yordamida kulgu va yig‘ining ijtimoiy-madaniy vazifalari yoritildi. Zamonaviy madaniy diskurs tahlili orqali esa kulgu                       va yig‘ining internet-memlar, ommaviy madaniyat va ommaviy axborot vositalaridagi ifodalanish shakllari o‘rganildi. Shu tariqa, metodologiyaning kombinatsiyalashganligi mazkur fenomenni biryoqlama emas, balki keng va chuqur qamrovda tadqiq etish imkonini berdi.

Asosiy qism

Kulgi va yig‘i insoniyat tarixida eng qadimiy emotsional ifodalardan biri hisoblanadi. Antropologik tadqiqotlarga ko‘ra, ular faqat estetik va psixologik jarayon emas, balki ijtimoiy evolyutsiyaning ham muhim elementidir. Masalan, dastlabki jamiyatlarda kulgi ijtimoiy birdamlikni kuchaytiruvchi vosita bo‘lgan, yig‘i esa fojiaviy vaziyatlarda kollektiv birdamlikni ifodalagan (Darwin, 1872). Qadimgi diniy marosimlarda yig‘i insonni ilohiy kuch bilan bog‘lovchi vosita sifatida qaralgan, kulgi esa yovuz ruhlarni haydash yoki jamiyatni yangilash marosimlarida muhim rol o‘ynagan. Shu sababli kulgi va yig‘i antropologik jihatdan “madaniy kod” sifatida insoniyatning asosiy tajribalarini aks ettiradi.

Antinomiya tushunchasi va kulgi-yig‘ining falsafiy asoslari Aristotel estetikasining asosiy bo‘g‘inlari bo‘lmish tragediya va komediyaga borib taqaladi. Aristotel tragediya va komediyani san’atning ikki asosiy turiga ajratgan (Aristotle, 1996). Tragediya yig‘i               orqali katarsis – ruhiy poklanishga olib keladi. Komediya esa kulgi orqali ijtimoiy tanqidni yumshoq shaklda yetkazadi. Bu ikki janrning o‘zaro munosabati kulgi va yig‘ining bir-birini to‘ldiruvchi rolini yaqqol namoyon etadi.

Keyinchalik zamonaviy psixologik falsada Immanuil Kant o‘zining “Sof aql tanqidi” asari asnosida antinomiya tushunchasini rivojlantirgan bo‘lib, u inson tafakkurida mantiqan asoslangan, ammo bir-biriga zid qarashlarning mavjudligini ko‘rsatadi (Kant, 1998). Shu ma’noda, kulgi va yig‘i inson kechinmalarida ham antinomik tabiatga ega.

Hegelning dialektikasi esa bu qarama-qarshilikni taraqqiyot manbai sifatida talqin qiladi (Hegel, 1977). Kulgi va yig‘i bir-birini inkor etmasdan, balki to‘ldirib boradi, san’at va hayotda mazmuniy yaxlitlik yaratadi.

Psixologik va neyrofan yondashuvlarga ko’ra, Sigmund Freyd kulgini “ong ostidagi istaklarning xavfsiz chiqishi” sifatida talqin qilgan (Freud, 2002). Yig‘i esa psixik bosimni yengillashtiruvchi mexanizm sifatida qaraladi.

Zamonaviy psixologik izlanishlarda kulgi va yig‘ining neyrobiologik asoslari keng o‘rganilmoqda. Provine (2000) kulgini inson miyasidagi ijtimoiy bog‘lanish bilan aloqador “mirror neurons” faoliyati bilan bog‘laydi. Vingerhoets (2013) esa yig‘ining stressni kamaytirish va ijtimoiy birdamlikni kuchaytirishdagi rolini ko‘rsatadi. Bu tadqiqotlar kulgi va yig‘ining faqat emotsional emas, balki fiziologik va ijtimoiy vazifalarga ega ekanligini isbotlaydi.

Ijtimoiy-madaniy kontekstda esa                       M. Baxtinning (1984) karnaval madaniyati haqidagi qarashlari kulgini ijtimoiy hayotdagi yangilanish kuchi sifatida talqin etadi.               Karnaval davrida ierarxiyalar barbod bo‘lib, odamlar tenglashadi va yangi ijtimoiy tajribaga yo‘l ochiladi. Yig‘i esa ko‘proq umumiy birdamlik, kollektiv hamdardlikning ifodasi sifatida qaraladi.

Bugungi kunda ham kulgi va yig‘i ijtimoiy tarmoqlar va ommaviy madaniyatda muhim rol o‘ynaydi. Internet-memlar, stand-up komediya va hatto siyosiy satira kulgini tanqidiy vosita sifatida ishlatsa, ommaviy yig‘ilar (masalan, tabiiy ofatlar yoki milliy fojealardan keyingi marosimlar) jamiyatning ruhiy birdamligini ifodalaydi (Billig, 2005).

Sharq tafakkurida kulgi va yig‘i boshqacharoq talqin qilingan bo‘lib, Sharq mumtoz adabiyotida yig‘i ko‘pincha ruhiy poklanish, muhabbat va ilohiy haqiqatga yetaklovchi ramz sifatida tasvirlanadi. Navoiy o‘z g‘azallarida yig‘ini oshiqning ilohiy haqiqat sari intilishining zaruriy qismi sifatida talqin qiladi (Navoiy, 2011).

Sharqda kulgi esa ko‘proq ijtimoiy tanqid, pand-nasihat vositasi sifatida qo‘llanilgan. Xalq latifalarida kulgi orqali axloqiy saboq beriladi, adolat va halollik targ‘ib qilinadi. Bu jihatdan kulgi va yig‘i Sharq madaniyatida axloqiy-ma’naviy vazifaga ega.

San’atda esa dialektik uyg‘unlik yaqqol seziladi, ya’ni san’at asarlarida kulgi va yig‘i bir-biridan ajralmagan holda mavjud. Shekspir tragediyalarida kulgili epizodlar (masalan, “Hamlet”dagi qabriston sahnasi) dramatik kuchni yanada oshiradi. Komediyalarda esa ko‘pincha dramatik vaziyatlar orqali kulgi ta’siri kuchaytiriladi. Bu holat kulgi va yig‘ining san’atdagi dialektik uyg‘unligini namoyon etadi. San’at nazariyasida kulgi va yig‘i o‘zaro dialektik birlikda kechadi. Shekspir tragediyalarida komik elementlarning mavjudligi yoki komediyalarda fojiaviy vaziyatlarning qo‘shilishi san’atning kuchini oshiradi. Estetik tajriba ko‘pincha qarama-qarshi emotsiyalar birlashmasidan hosil bo‘ladi (Nussbaum, 2001). Bu jihatdan “kulgi va yig‘i”ning prizma sifatidagi talqini yanada chuqurroq mazmun kasb etadi: ular san’at asarida insoniy tajribaning barcha “ranglari”ni ochib beradi. Musiqa, teatr, kino va adabiyotda bu dinamik uyg‘unlik san’atni jonli va hayajonli qiladi.

“Prizma” metaforasi kulgu va yig‘ining mohiyatini izohlashda muhim konseptual vosita sifatida xizmat qiladi. Fizikadagi prizma yorug‘likni spektrga ajratib, uning asl tarkibini ochib bergani kabi, kulgu va yig‘i ham inson ruhiyati va estetik tajribasining turfa qatlamlarini yoritib beradi.

Bugungi kunda ommaviy axborot vositalari, internet va ijtimoiy tarmoqlar esa kulgi va yig‘ini butunlay yangi shaklda ifodalamoqda. Internet-memlar kulgini tezkor, vizual va interaktiv tarzda tarqatadi (Shifman, 2014). Shu bilan birga, global fojealardan keyin ijtimoiy tarmoqlarda paydo bo‘ladigan umumiy hamdardlik ifodalari yig‘ining zamonaviy shaklini ko‘rsatadi. Bu jarayon kulgi va yig‘ining jamiyatdagi ijtimoiy birdamlikni ta’minlovchi mexanizmlar sifatida ishlashini isbotlaydi. Zamonaviy mediatizatsiya shuni ko‘rsatadiki, kulgi va yig‘i faqat individual emotsiya emas, balki “ijtimoiy rezonans”ga aylangan global hodisadir. Shu sababli ularni faqat estetik yoki psixologik emas, balki kommunikativ nuqtayi nazardan ham tadqiq etish lozim.

Kulgu ijtimoiy tanqid, erkinlik va irodaning estetik ifodasi sifatida namoyon bo‘lsa (Bakhtin, 1968), yig‘i insoniy birdamlik, zaiflik va empatiya bilan bog‘liq chuqur kechinmalarni ochib beradi (Vingerhoets, 2013). Demak, bu ikki fenomen o‘zaro qarama-qarshi emas, balki insoniy tajribaning turfa ranglarini ko‘rsatib beruvchi “psixologik va madaniy prizma”dir.

Prizma yondashuvi shuni ko‘rsatadiki, kulgu va yig‘i inson ruhiyatining turli “ranglari”ni aks ettiradi: kulgu orqali inson o‘zini va jamiyatni ironik nigoh bilan ko‘ra olsa (Freud, 1960), yig‘i orqali hayotiy fojiaviylik va empatik birdamlikni anglaydi (Nussbaum, 2001). Sharq adabiyotida ham bu holat yorqin namoyon bo‘ladi: masalan, Navoiy o‘z asarlarida kulgu va yig‘ini estetik bir butunlik sifatida talqin etadi (Navoiy, 1960).

Zamonaviy neyropsixologiya ham ushbu metaforani qo‘llab-quvvatlaydi: kulgu va yig‘i bir xil neyronal mexanizmlar bilan bog‘langan bo‘lib, ular turli vaziyatlarda turfa emotsional javoblarni yuzaga keltiradi (Provine, 2000; Panksepp, 2005). Shu jihatdan, “kulgu va yig‘i prizmasi” insonning estetik va madaniy tajribalarini yaxlitlikda ko‘rsatadi.

Xulosa sifatida aytish mumkinki, kulgu va yig‘i insoniy borliqni biryoqlama emas, balki ko‘p qirrali tarzda ochib beruvchi prizma sifatida qaralishi lozim. Bu metafora inson estetik tajribasining dialektik birligini falsafiy, psixologik va madaniy nuqtayi nazardan tushunishga yangi imkoniyatlar yaratadi.

Xulosa

Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, kulgi va yig‘i inson tajribasining eng muhim va universal emotsional jarayonlaridan biri sifatida qaraladi. Ular nafaqat individual ruhiyatda, balki ijtimoiy birdamlik, madaniy identitet va estetik tajribaning shakllanishida ham markaziy o‘rin tutadi. Kantning antinomiya nazariyasi, Aristotelning estetik qarashlari, Hegel dialektikasi va Freydning psixoanalitik yondashuvlari ushbu fenomenlarning qarama-qarshilik va birligi haqidagi falsafiy tushunchani mustahkamlaydi.

Sharq mumtoz adabiyotida, xususan, Alisher Navoiy ijodida yig‘i ilohiy haqiqat va ruhiy poklanish ramzi sifatida talqin qilingan bo‘lsa, kulgi ijtimoiy tanqid va axloqiy saboq berish vositasi sifatida ko‘rinadi. G‘arb falsafasi va san’atida esa kulgi va yig‘i ko‘pincha dialektik uyg‘unlikda, bir-birini to‘ldiruvchi dramatik kuch sifatida ishlaydi. Zamonaviy psixologiya va neyrofan izlanishlari ham kulgi va yig‘ining chuqur biologik va ijtimoiy ildizlarini tasdiqlaydi (Provine, 2000; Vingerhoets, 2013; Panksepp, 2005).

Maqolada kiritilgan “prizma” metaforasi bu birlikni yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Prizma yorug‘likni spektrga ajratib, turfa ranglarni ochib bergani kabi, kulgu va yig‘i ham insoniy borliqni turli qirralarda ko‘rsatadi: kulgu – ijtimoiy tanqid va iroda belgisi, yig‘i esa birdamlik va empatiyaning estetik ifodasi sifatida. Maqolaning asosiy yangiligi shundaki, unda “kulgi va yig‘i” metaforik tarzda prizma sifatida talqin qilindi. Fizikadagi prizma yorug‘likni spektrga ajratib, yashirin ranglarni ochib bergani kabi, kulgi va yig‘i ham inson estetik va ruhiy tajribasining ko‘p qirralarini yoritadi. Shunday qilib, ular qarama-qarshi emas, balki insoniy borliqni tushunishga imkon beruvchi dialektik birlik sifatida qaralishi lozim. Bu yondashuv nafaqat falsafiy, balki psixologik, estetik va madaniyatshunoslik tadqiqotlari uchun ham keng imkoniyatlar yaratadi.

Shunday qilib, kulgu va yig‘i inson ruhiyati va madaniyatini ko‘p qirrali tarzda yoritadigan “estetik prizma” sifatida talqin qilinishi mumkin. Bu yondashuv nafaqat            falsafiy va adabiy tadqiqotlar, balki            psixologiya, sotsiologiya va neyrofan uchun ham keng imkoniyatlar yaratadi. Shu sababli “kulgi va yig‘i” antinomiyasini o‘rganish falsafa, estetika, psixologiya va madaniyatshunoslik uchun nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham ega.