Bugungi kunda globallashuv davrida xorijiy tillarni bilish o‘ta muhim ahamiyat kasb etmoqda. Talabalarning lug‘at boyligini boyitish esa muvaffaqiyatli til o‘rganishning kalitidir. Tilni o‘rganish jarayonida samarali strategiyadan foydalanish talabalarga yangi so‘zlarni o‘rganish, ularni eslab qolish va ularni turli kontekstlarda qo‘llashda yordam beradi.

Ko‘pgina olimlar yangi so‘zlarni yodlash orqali lug‘atni o‘rganishni to‘xtatdilar. Buning sababi shundaki, lug‘at ko‘pincha leksik jihatni e’tiborsiz qoldirishga olib keladi va shu tarzda o‘rganilgan. Boshqacha qilib aytganda, o‘quvchilar lug‘atni aniq shaklda ishlatishni bilishadi, lekin ular uni haqiqiy hayotdagi muloqotda turli xil ma’nolari bilan qanday ishlatishni bilishmaydi (Graves, 2006). O‘qituvchilar tomonidan o‘quvchilar uchun qo‘llanadigan so‘z birikmalarini rivojlantirish uchun turli xil boshqa strategiyalar va yondashuvlar mavjud. Birinchidan, so‘zlar haqidagi bilimlarni tasodifan olish mumkin, bu yerda lug‘at til faoliyatiga sho‘ng‘ish orqali rivojlanadi. So‘zlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘qitish orqali o‘rganiladi, bu yerda talabalar so‘zlarni tuzilgan yondashuv orqali o‘rganishlari ham mumkin (Oxford, 2014). O‘qituvchilar ishlatilgan so‘zlar doirasini kengaytirish bo‘yicha tadqiqotlar, lug‘atlar, tezauruslar va imlodan foydalanishni ham targ‘ib qilishlari mumkin. O‘qituvchilar ham o‘z talabalariga notanish yoki yangi so‘zlarni yozishi mumkin bo‘lgan lug‘at daftarchasi berishlari mumkin. Hatto so‘z o‘yinlarni o‘ynash ham rag‘batlantirish mumkin. Interaktiv ishchi devorlar yaratilishi, ko‘rsatilishi va o‘quvchilar yangi, qiziqarli va g‘ayrioddiy lug‘atni olishlari mumkin.

Samarali til o‘rganish strategiyalari:

1. Faol o‘qish:
   • Qalam va qog‘oz: Talabalar yangi so‘zlarni uchratganda ularni daftarga yozib olish va ularning ta'rifini, sinonimlari va antonimlarini yozib qo‘yish (Oxford, 2014).
   • So‘zlar jadvali: Yangi so‘zlarni mavzularga bo‘lib, jadval shaklida tashkil qilish.
   • So‘zlar kartalari: Qog‘ozga har bir tomonida so‘z va uning ta’rifi yozilgan kartalar yaratish va ular bilan o‘ynash.
2. Tinglash orqali o‘rganish:
   • Audio va video materiallar: Film, serial, podcast, musiqa kabi materiallarni tinglash, yangi so‘zlarni kontekstda eshitish (Krashen, 1985).
   • Ovoz yozib olish: Yangi so‘zlarni ovoz chiqarib o‘qish va yozib olish.
   • Suhbatlar: Xorijiy tilni biladigan odamlar bilan suhbatlashish (Oxford, 2014).
3. Yozuv orqali o‘rganish:
   • Kundalik yozuvlar: Har kuni o‘rganilgan so‘zlarni ishlatib, kundalik yozuvlar yozish.
   • Hikoya va insholar yozish: Yangi so‘zlarni ishlatib, qisqa hikoyalar va insholar yozish.
   • Tarjima qilish: Ona tilidan xorijiy tilga matnlar tarjima qilish (Oxford, 2014).
4. O‘yinlar va faoliyatlar:
   • So‘zlarni topish o‘yini: Yangilangan so‘zlarni ishlatib o‘yin o‘ynash.
   • Savollar va javoblar: Yangi so‘zlar bilan savol-javob o‘yinlari tashkil qilish.
   • Rol o‘ynash o‘yinlari: Yangi so‘zlarni turli rollarda ishlatish orqali o‘yin o‘ynash.
5. Texnologiyalardan foydalanish:
   • Til o‘rganish ilovasi: Memrise, Duolingo kabi ilovalar (Oxford, 2014).
   • Onlayn lug‘atlar: Word Reference, Merriam-Webster kabi saytlar.
   • Elektron kitoblar: Xorijiy tilda yozilgan elektron kitoblarni o‘qish.

Lug‘at tanlashda ko‘plab omillarni hisobga olish kerak. Maqsad, ta’lim darajasi, til bilish darajasi va shaxsiy ehtiyojlar lug‘at tanloviga ta’sir etadi.

Asosiy tamoyillar:

1. Maqsad va hajm:
• Oʻquv maqsadi: Til oʻrganish maqsadi nima? Oʻqish, yozish, gapirish, tinglash uchunmi?
• Hajm: Nechta soʻz bilishni xohlaysiz? Boshlang‘ich darajadagi kichik lugʻatlar yoki keng qamrovli lugʻatlar?
• Maxsus soha: Maxsus bir soha (tibbiyot, huquq, texnika) lugʻati kerakmi?
2. Ta’lim darajasi va til bilish darajasi:
• Bolalar uchun lugʻatlar: Rangli rasmlar, qiziqarli ma’lumotlar va oddiy tilda tuzilgan boʻlishi kerak.
• Oʻsmirlar va kattalar uchun lugʻatlar: Til bilish darajasiga muvofiq tartibga solingan, ilovada grammatika va soʻz turlarini tushuntirish boʻlishi mumkin.
3. Tillarning oʻzaro munosabati:
• Ona tili va xorijiy til: Ona tili lugʻati bilan xorijiy til lugʻati oʻrtasidagi munosabat qanday? Ba’zi lugʻatlar ona tili lugʻati bilan bogʻlanib, xorijiy tildagi soʻzning ona tilidagi ekvivalentini koʻrsatadi.
4. Tuzilish va tashkil etish:
• Alifbo boʻyicha tartib: Soʻzlar alifbo boʻyicha joylashgan.
• Mavzu boʻyicha tartib: Soʻzlar mavzularga boʻlinib tartibga solingan.
• Til bilish darajasi boʻyicha: Boshlang‘ich, oʻrta va yuqori darajalar uchun alohida boʻlimlar boʻlishi mumkin.
• Ta'riflar va misollar: Soʻzlarning ta’riflari aniq va tushunarli boʻlishi kerak. Misollar soʻzlarni kontekstda qoʻllashning mumkin boʻlgan variantlarini koʻrsatadi.
5. Ilovadagi ma’lumotlar:
• Grammatika: Soʻz turlari, grammatika qoidalari haqida qisqacha ma’lumotlar.
• Soʻzlarni qoʻllash: Soʻzlarni gapda toʻgʻri qoʻllash haqidagi ma’lumotlar.
• Ma’nolarni tushuntirish: Soʻzlarning nozik ma’nolari va farqlarini tushuntirish.
6. Shaxsiy ehtiyojlar:
• Koʻrish: Qogʻoz lugʻatlar, elektron lugʻatlar, mobil telefonga moʻljallangan lugʻatlar.
• Funksiyalar: Ovozli tarjima, soʻzlarni oʻrganish uchun testlar, soʻzlarni yozish imkoniyati.
• Til: Onlayn lugʻatlar koʻpincha turli tillarda ma’lumot beradi.

Lugʻat tanlashda yuqorida keltirilgan tamoyillarni hisobga olish kerak. Maqsad, ta’lim darajasi, til bilish darajasi va shaxsiy ehtiyojlarni aniq bilish muvaffaqiyatli tanlov qilishga yordam beradi.

Xulosa:

Samarali til o‘rganish strategiyalaridan foydalanish talabalarga lug‘at boyligini samarali ravishda boyitish imkonini beradi. Faol o‘qish, tinglash, yozuv, o‘yinlar, texnologiyalar kabi usullarni qo‘llash yangi so‘zlarni o‘rganish, ularni eslab qolish va ularni kundalik hayotda qo‘llashni osonlashtiradi. Bundan tashqari, talabalar o‘rganayotgan tilidan foydalanib, o‘zlari bilan suhbatlashishlari, xotira usullarini qo‘llashlari va o‘qish materiallarini qayta ko‘rib chiqishlari ham muhimdir. Bu usullar talabalarning lug‘at boyligini sezilarli darajada oshiradi va ularni o‘zlarining til mahoratlarini ishonch