O‘zbekiston   Respublikasining  “Ta’lim   to‘g‘risida”gi   qonunini hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish doirasida chet tillarga o‘qitishning kompleks tizimi, ya’ni uyg‘un kamol topgan, o‘qimishli, zamonaviy fikrlovchi yosh avlodni shakllantirishga, respublikaning jahon hamjamiyatiga yanada integratsiyalashuviga yo‘naltirilgan tizim yaratildi.

Til o‘rganish kishilik jamiyatida bag‘oyat muhim sohalardan hisoblanadi. Muloqot vositasi bo‘lmish  tilni tabiiy  muhitda  (oilada, jamoatchilik orasida) yoki uyushgan holda (darsda) amaliy egallash mumkin. Til hodisalariga oid bilimlar  esa  nazariy  jihatdan  o‘rganiladi.  Ma’lumki,  chet  tilni  o‘rgatish- o‘rganish muayyan jihatlari bilan ona tili va ikkinchi tildan keskin farqlanadi. Bu esa, o‘z navbatida, tegishli chet til o‘qitish texnologiyasini qo‘llashni taqozo etadi.

Chet tilini o‘qitishda tinglash yoki tinglab tushunish eng muhim tarkibiy qismlaridan  biri  hisoblanadi.  Til  o‘rganishda  tinglash  bu aloqa  jarayonidagi xabarlarni  to‘g‘ri  qabul  qilish  va izohlash  qobiliyatidir.  Tinglash  barcha samarali muloqotning kalitidir.

Tinglab tushunish uchun quyidagi psixologik mexanizimlar xizmat qiladi: nutqni tinglash qobiliyati, diqqatni uzoq muddatli va qisqa muddatli xotira, oldindan faraz qilish va fahmlash. Tinglab tushunish jarayonida diqqat muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilar nutqini ona tilida tinglagan paytda ularning diqqati asosan nutqning mazmuniga qaratilgan bo‘ladi. Chet tilidagi nutqni tinglab  tushunish  esa  o‘quvchilardan  diqqatni  nutq  mazmuni  va  shakliga qaratishlarini  taqazo  etadi. O‘quvchilarni  ko‘nikma  va  malakalarini  maxsus mashqlar yordamida shkillantiriladi va rivojlantiriladi. Shakl va mazmunni bab-barobar idrok qilish asta sekin bosqichma-bosqich amalgam oshiriladi. O‘quvchilar    avval    shaklga    e’tibor    beriladigan    mashqlarni bajaradilar. Asta-sekin mazmunga e’tibor orttirib boriladi yani o‘quvchilar nutq mashiqlarini bajaradilar. Nutqni tinglab tushunish chegaralangan vaqtda amalga oshiriladi.Vaqtni qisqaligi va nutqni qabul qilishning qaytarilmasligi nutqni idrok qilishni va tushunishni qiyinlashtiradi bu esa diqqatni mushohada qilishni va tushunishga asoslangan xotiraning faol ishlashini talab qiladi. Tinglab tushunish mexanizmlaridan eng muximlaridan yana biri bo‟lgan xotira ikki turdan iborat: Uzoq mudatli va qisqa muddatli xotiralardir. Uzoq muddatli xotirada kishining barcha sohaga oid bilimlari saqlanadi. Tinglab tushunish jarayonida fonema va so‘zlani tanib olish va manosini  tushunish uzoq mudatli hotiraga kiradi.

Tinglash — bu tovushlarga e’tibor berish va ulardan ma’no olishga harakat qilish. Biroq ilgari ba’zilar buni passiv faoliyat deb taxmin qilishgan, tinglash — bu tinglovchining tovushlar ichida ajralib chiqishi, so‘zlar va og‘zaki tuzilmalarni   tushunishi,   intonatsiyalarni   talqin   qilishi   va to‘plangan ma’lumotni kontekstda talqin qilish uchun saqlab turishi kerak bo‘lgan faol jarayon. Tinglash bilan bog‘liq ikkita aniq jarayon yoki usul mavjud; yuqoridan pastga  va pastdan  yuqoriga  yo‘naltirilgan  jarayon.  Benetning  ta’kidlashicha, tinglash bir yoki ikki tomonlama jarayondir. Ikkala jarayon o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi va shu bilan ular o‘zaro bog‘liqdir.

Tadqiqotlar shuni ko‟rsatadiki, 30% so‘zlash, 16% o‘qish va 9% yozish bilan taqqoslaganda o‘rtacha 45% tinglashga sarflanadi. Ya’ni har qanday standartga  ko‘ra,  tinglash  uchun  juda  ko‘p  vaqt  sarflanadi.  Shu  sababli samarali  tinglashingizni  ta’minlash  uchun  biroz  ko‘proq  vaqt  sarflash maqsadga muvofiqdir.

Manbalarda keltirilishicha, eshitish bilan tinglash bir xil emas. Eshitish sizning qulog‘ingizga kiradigan tovushlarni anglatadi. Bu sizning jismoniy eshitishingiz, agar eshitish muammolari bo‘lmasa, avtomatik ravishda amalga oshiriladi.  Ammo tinglash  uchun  bundan  ko‘proq  narsa talab  etiladi:  ruhiy va ba’zan jismoniy ham diqqat va jamlangan harakat talab etiladi. Tinglash deganda nafaqat hikoyaga, balki uning qanday bayon etilishiga, til va ovozdan foydalanishga va boshqa odam o‘z tanasini qanday ishlatishiga e’tibor berish kerak. Boshqacha qilib aytganda, bu og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan xabarlardan xabardor bo‘lishni anglatadi. Sizning samarali tinglash qobiliyatingiz ushbu xabarlarni qabul qilish va tushunishingiz darajasiga bog‘liq. Shu sababli tiglash passiv jarayon emas.

    Tinglovchilar va tinglovchilarning tinglash jarayonlari haqidagi ongini oshirish orqali metakognitiv bilimlarni rivojlantirish uchun auditoriya materiallari bilan auditoriya tadqiqotchilari va sinf amaliyotchilari qiziqishlari o‘rtasidagi  farqni qayd etadi.  Talabalarga  qanday  tinglashini o‘rgatish  juda muhimdir.   Bu tinglash   amaliyotiga   e’tiborni   mahsulotdan   jarayonga yo‟naltiradi  va o‘qituvchidan  talabaga  o‘rganish  mas’uliyatini  o‘zgartiradi va shu bilan talabalarning o‘zini o‘zi boshqaradigan o‘quvchi bo‘lishiga yordam beradi.

Shuni ta’kidlash  joizki, tinglovchi hech bo‘lmaganda ma’ruzachi singari shu jarayonda ishtirok etishi, suhbatni tinglashi va uni idrok etshi kerak. To‘liq ishtirok etishning ushbu jarayonini tavsiflash uchun “faol tinglash” iborasi ishlatiladi.

Tinglab tushunish jarayoni nutqni idrok etish, eshitish xotirasi, ichida gapirish, solishtirish, antisipatsiya (oldindan fahmlash), mantiqan tushunish kabi mexanizmlarni o‘z ichiga oladi. Mazkur mexanizmlarni shakl toptirish oqibatida  o‟rganuvchilarning  til  o‘rganish  jarayonida  tinglab  tushunish malakasi hosil qilinadi. Tinglab tushunish malakasi chet tilida zaruriy mashqlarni bajarish sababli shakllanadi va rivojlanadi. Tinglab tushunish muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun quyidagi uch omil nazarda tutiladi. Tinglovchining o‘ziga bog‘liqlik (xususan, eshitish malakasining rivojlanganligi, xotirasi, diqqati kabi xususiyatlari), tinglash shart-sharoiti (nutq tezligi, til materialining  hajmi  hamda  shakli)  va shu  bilan  birgalikda  qo‘llangan materialining lingvistik jihatlari hisobga olinadi.

Tilshunoslik nuqtai nazaridan, chet tilini tushunishga quyidagi omillar xalaqit berishi mumkin: nutq tezligi, til tuzilmalari va lug‘atning murakkabligi, fonologik xususiyatlar (masalan, dialekt yoki xorijiy urg‘u, turli so‘zlashuvchilar), vizual effektlarning yo‘qligi, fon shovqini va vaqti-vaqti bilan diqqatni jamlash yoki eshitishning buzilishi. Mavzu (mazmun) nuqtai nazaridan, mavzu bo‘yicha asosiy bilimlar juda muhimdir. Agar tinglovchi mavzu bilan tanish bo‘lmasa, bu tushunish jarayonini qiyinlashtirishi mumkin - material taqdim etadigan kognitiv yuk juda yuqori bo‘lishi mumkin. Til darsida tinglash materiallari odatda o‘quvchilarning til bilimi va ko‘nikmalarini shubha ostiga qo‘yadi va kamdan-kam hollarda kognitiv ko‘nikmalarga ta’sir qiladi, kontent darsidagi material esa fikrlash jarayonlari bilan bog‘liq bo‘ladi va muayyan mazmun bilan bog‘liq atamalar bundan mustasno talab qiladi. Til darsi davomida talabalar odatda, masalan, chet tilidan qanday foydalanilishini ko‘rsatadigan, yozib olingan real hayotiy vaziyatlarni tinglashadi. hikoya, dialog, munozara, film yoki radioshoudan parcha. Mavzu bo‘yicha darsdagi tinglash materiallari akademik kontekstga qaratilgan, asosiy e’tibor ma’lumotga qaratilgan va ma’ruzachi ko‘pincha ikkinchi darajali ahamiyatga ega. Bundan tashqari, tinglashning asosiy manbai o‘qituvchining o‘zi. Yana bir keng tarqalgan manba mavzuning boshqa yo‘l bilan ko‘rsatib bo‘lmaydigan tomonlarini ko‘rsatadigan tushuntirish videolari. Til o‘rganish jarayonida til o‘rganuvchilar bir qancha qiyinchiliklarga duch kelishadi; ularning ko‘pchiligi tinglab tushunish jarayonida yuzaga kelishi mumkin. Olimlar tomonidan quyidagi muammolar aniqlangan:

• Yozib olingan materiallarning sifati. Ba’zi sinflarda o‘qituvchilar yuqori sifatli bo‘lmagan yozib olingan materiallardan foydalanadilar. Ovoz tizimining sifati o‘quvchilarning tinglab tushunishlariga ta’sir qilishi mumkin;
• Madaniy farqlar. Talabalar tushunishga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan madaniy til qobiliyatlari bilan tanish bo‘lishi kerak. Agar tinglash vazifasi butunlay boshqa madaniy materiallarni o‘z ichiga olsa, o‘quvchilar tushunishlarida muhim muammolarga duch kelishlari mumkin. O‘qituvchilar tinglashdan oldingi harakatlar haqida asosiy bilimlarni berishlari kerak;
• Urg‘u. Juda ko‘p urg‘uli nutq tushunishning sezilarli darajada pasayishiga olib kelishi mumkin. Goh (1999) ma’lumotlariga ko‘ra, talabalarning 66% tinglovchining tushunishiga ta’sir qiluvchi eng muhim omillardan biri sifatida so‘zlovchining urg‘usini baholagan. Notanish urg‘u, mahalliy va mahalliy bo‘lmagan, tinglab tushunishda jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin va urg‘u bilan tanishish talabalarga tushunishni tinglashga yordam beradi. Tinglovchilar faqat Amerika ingliz tilini o‘rgangandan so‘ng birinchi marta hind ingliz tili kabi notanish urg‘uni eshitganda, tinglashda jiddiy qiyinchiliklarga duch kelishadi.
• Notanish lug‘at. Tinglash uchun berilgan maxsus matnlarida ma’lum so‘zlar ko‟p bo‘lsa, o‘quvchilar ularga yaqinlashishlari juda oson bo‘ladi. Agar talabalar so‘zlarning ma’nosini bilsalar, bu ularning qiziqishi va motivatsiyasini uyg‘otishi va o‘quvchilarning tinglash qobiliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
• Tinglashning uzunligi va tezligi. Talabalar uzoq qismlarni tinglashlari va barcha ma’lumotlarni eslab qolishlari muhim rol o‘ynashi Yosh o‟rganuvchilar va talabalar uchun bu qiyinchilik tug‟dirishi mumkin. Uch daqiqadan ortiq tinglash va tinglash vazifalarini bajarish endi til o‟rganayotgan o`quvchilar maqul hisoblanadi. Qisqa tinglashdan parchalar talabalarning tinglab tushunishlarini osonlashtiradi va ularning charchoqlarini kamaytiradi.

 Faol tinglash tushunishning namunasidir. Bugungi kunda faol tinglashdan foydalanish mukammal muloqotchi bo‘lish, samaradorlikni oshirish va munosabatlarni yaxshilashga arziydi. Ehtimol, bolalar o‘rganadigan eng muhim qobiliyat - bu diqqat bilan tinglash va eshitganlarini tushunish qobiliyatidir. Talabalarning tinglash qobiliyatlari darajasi ularning akademik faoliyatiga, shuningdek, sinfdagi muhitga ta’sir qilishi mumkin. Turli ijodiy faoliyatlardan foydalangan holda, o‘qituvchilar talabalarga akademik faoliyati davomida yordam beradigan kuchli tinglash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam berishlari mumkin. Talabalarning faol ishtirok etishni talab qiluvchi mahorat sifatida tinglash haqida xabardorligini oshirish va tinglash strategiyalarini aniq o‘rgatish orqali o‘qituvchilar o‘z o‘quvchilariga sinfdan tashqarida duch kelishi mumkin bo‘lgan muloqot holatlarini hal qilish qobiliyatini va ishonchini rivojlantirishga yordam beradi. Shu tarzda ular yangi tilda kommunikativ kompetentsiya uchun asos yaratadilar. Til ko‘nikmalarini rivojlantirish bo‘yicha umumiy bilimlardan foydalanib, tinglash qobiliyatini rivojlantirish bo‘yicha ba’zi tavsiyalarni sanashimiz mumkin:

• Tinglash qobiliyati yuzma-yuz muloqot orqali rivojlanadi. Ingliz tilida muloqot qilish orqali talabalar yangi tilni tanishtirish va o‘zlarining tinglash qobiliyatlarini sinab ko‘rish imkoniyatiga ega. Yuzma-yuz muloqot ma’noni tinglash qobiliyatini rivojlantiradi.
• Tinglash ma’noga e’tibor qaratish va maqsadli tilda yangi va muhim tarkibni o‘rganishga harakat qilish orqali rivojlanadi. Ingliz tilida tinglashning ma’nosi va haqiqiy sabablariga e’tibor qaratish orqali talabalar o‘zlarining lingvistik va nolingvistik tushunish qobiliyatlarini rivojlantirishlari mumkin.
• Tinglash qobiliyati tushunish faoliyati ustida ishlash orqali rivojlanadi. Tinglashning aniq maqsadlariga e’tibor qaratish orqali o‘quvchilar o‘zlarining sa’y- harakatlari va qobiliyatlarini baholashlari mumkin. Aniq belgilangan tushunish faoliyati bilan talabalar erishganlarini baholash va qayta ko‘rib chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

Tinglash aniqlikka e’tibor berish va shaklni tahlil qilish orqali rivojlanadi. Tovushlar va so‘zlarni to‘g‘ri idrok etishni o‘rganib, ular mazmunli yo‘naltirilgan faoliyatni amalga oshirsa, bizning o‘quvchilarimiz barqaror rivojlanishga erishishlari mumkin. Tovushlar va so‘zlarni aniqroq eshitishni o‘rganish orqali o‘quvchilar ma’noni tushunishlariga ishonch hosil qiladilar.

Interaktiv audio-vizual vositalar tinglab tushunish jarayonini samarali tarzda rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu vositalar tinglovchilarga nafaqat eshitish, balki vizual materiallar orqali ham ma’lumotni qabul qilish imkoniyatini beradi, bu esa o‘rganish jarayonini sezilarli darajada yaxshilaydi. Quyida interaktiv audio-vizual vositalardan foydalanishning afzalliklari va metodikasi haqida batafsil ma’lumot keltirilgan:

Audio fayllar va podkastlar: O‘quvchilar matnlarni faqat eshitib qolmay, balki so‘zlashuv, talaffuz va to‘g‘ri intonatsiyani ham o‘rganishlari mumkin. Bu vositalar yordamida tilning dinamikasini tinglash, real vaqt rejimida tinglab tushunishni rivojlantirish mumkin.                      Video darsliklar: Matn va audio bilan birga vizual materiallar (grafikalar, jadvallar, animatsiyalar) yordamida, tushunchalar yanada aniq va esda qolarli bo‘ladi. O‘quvchi har bir detalni diqqat bilan kuzatib, o‘ziga yangi ma’lumotlarni osonroq singdirishi mumkin. Bunga YouTube platformasini misol qib olishimiz mumkun.                                               Interaktiv darsliklar va ilovalar: Mobil ilovalar, veb-saytlar yoki o‘qish dasturlarida interaktiv video va audio materiallar orqali o‘quvchi faqat tinglab emas, balki turli savollarga javob berib, o‘z ma’lumotini tekshirishi mumkin. Bu jarayonni o‘quvchining faolligini oshiradi. Bunga misol qilib bugungi kunda eng ko‘p foydalanuvchiga ega bolgan mobil ilovani takidlab o‘tishimiz mumkun. Duolingo — bu yangi tilni o‘rganish uchun eng mashhur ilova hisoblanadi. Uning o‘yin kabi mashqlari va foydalanuvchilarga qulay interfeysi turli yoshdagi odamlar o‘rtasida katta mashhurlikka sabab bo‘lgan. Ilova kunlik va bosqichma-bosqich o‘sishga katta e’tibor beradi va foydalanuvchilarni har kuni o‘rganishni davom ettirishga rag‘batlantirish orqali bu yondashuvni mustahkamlaydi. Keyingi tavsiya etiladigan veb saytlardan biri bu British Council: Learning English — bu Britaniya Kengashining ingliz tilini o‘rganishga bag‘ishlangan onlayn platformasidir. Bu resurslar dunyo bo‘ylab ingliz tilini o‘rganishga yordam beruvchi turli xil materiallar, kurslar va o‘quv dasturlarini taqdim etadi.

Interaktiv audio-vizual vositalar tinglab tushunish jarayonini engillashtiradi, o‘quvchilarga nafaqat ma’lumotni eshitib, balki uni ko‘rib, o‘rganish imkoniyatini beradi. Bu usul, til o‘rganishdan tortib, ilmiy ma’lumotlarni qabul qilishgacha bo‘lgan keng ko‘lamli o‘quv jarayonlarida qo‘llanilishi mumkin. O‘quvchilarni faollashtirgan holda, ularning tushunish va o‘rganish darajalarini sezilarli darajada oshirishga yordam beradi.