Darsni rejalashtirish ta’lim jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, o‘qituvchining o‘quvchilarga eng samarali va maqsadga muvofiq tarzda bilim va ko‘nikmalarni etkazish imkonini beradi. Har bir darsni rejalashtirish, o‘qituvchidan nafaqat o‘quv materiallarini tanlash, balki o‘quvchilarni motivatsiya qilish, ularning ehtiyojlarini hisobga olish va o‘qitish jarayonini interaktiv qilishni ham talab etadi. Rejalashtirish jarayoni o‘qituvchi uchun yo‘l-yo‘riq bo‘lib, o‘quvchilarning qanday o‘rganishini, qanday maqsadga erishishini va qaysi metod va vositalardan foydalanishni aniq belgilash imkonini beradi. Shu tariqa, samarali dars rejalashtirish o‘quvchilarning bilim olish jarayonini yanada soddalashtirib, ularni muvaffaqiyatga erishishga yo‘naltiradi. Bu jarayonni rejalashtirishda e’tiborga olinadigan eng muhim jihatlar o‘quvchilarning ehtiyojlari, o‘qitishning metodikasi, va taqdim etiladigan materiallarning samaradorligini ta’minlashdir.

Darsni rejalashtirishdagi belgilagan qaroringizni asoslashingiz mumkin bo‘lgan va darsning individual elementlarini o‘rganish bilan bog‘lashga yordam beradigan taniqli model didaktik tahlil modelidir. Ushbu model rejalashtirish bosqichlarini izchil bajarishga yordam beradi.

Didaktik tahlil modeli ta’lim nazariyotchisi va pedagog Volfgang Klafkaning darsga muntazam tayyorgarlik ko‘rish haqidagi fikrlariga asoslangan. Klafki Germaniyada ta’limni isloh qilish bo‘yicha munozaralarga katta ta’sir ko‘rsatdi. Gerard Vestxof tomonidan ishlab chiqilgan chet tillarini o‘qitish modeli didaktik printsiplarga asoslangan o‘qitishni rejalashtirishda e’tiborga olish kerak bo‘lgan mezonlarni tavsiflaydi. Bu model umuman darslarni rejalashtirishga, ya’ni barcha fanlarga tegishlidir. Garchi u ko‘p yillar davomida mavjud bo‘lsa va darslarni rejalashtirishning boshqa usullari mavjud bo‘lsa-da, biz Klafki didaktik tahlil modeliga murojaat qilishga qaror qildik. Buning sababi shundaki, amalda bu darslarni rejalashtirish uchun qimmatli va birinchi navbatda tushunarli vosita bo‘lib chiqdi.

 Siz o‘qituvchi sifatida tilni o‘rgatish uchun qanday turdagi o‘quv maqsadlari mavjudligini bilishingiz, o‘quv maqsadlarini shakllantirishingiz, o‘quv maqsadlariga mos keladigan qisman o‘quv maqsadlarini shakllantirishingiz va darsingizni rejalashtirishda bir qator o‘quv maqsadlaridan foydalanishingizni baholashingiz mumkin. Dars rejasi bo‘yicha quyidagi savol nima uchun eng oldin turibdi: “Men o‘qituvchi sifatida darsda nimaga erishmoqchiman?” Har bir darsda biz maqsadga erishishga intilamiz. Siz ongli ravishda yoki ongsiz ravishda, kelishilgan modelga muvofiq, ya’ni tizimli ravishda yoki “kalladan” rejalashtirasizmi, siz kundalik mashg‘ulotlaringizda bir qator qarorlar qabul qilasiz. Ushbu qarorlar pedagogik kompetentsiya va o‘qitishni tashkil etish bo‘limidagi me’yoriy qarorlar deb ataladi, chunki ular yaxshi o‘qitish tushunchalari, tajribalari yoki g‘oyalariga asoslanadi. (K.Funk, 2014, p. 110)

Eng muhimi, siz soat davomida bir yoki bir nechta maqsadlarga erishasiz. Ushbu maqsadlarni ikki nuqtai nazardan shakllantirish mumkin: o‘quv maqsadlari – bu bir soat, bir nechta o‘quv mashg‘ulotlaridan biri yoki bitta o‘quv yili davomida o‘qituvchi sifatida o‘zingiz uchun qo‘ygan maqsadlaringiz. Boshqa tomondan, o‘quv maqsadlari – bu o‘quvchilar erishadigan maqsadlar yoki vakolatlar.

So‘nggi paytlarda adabiyotda “kompetentsiyani kutish” yoki “yutuqni kutish” atamasi paydo bo‘ldi. Biz darsni rejalashtirish nuqtai nazaridan o‘rganish maqsadlari haqida gaplashamiz. Biz vakolatlar va shunga mos ravishda ko‘nikmalar kerak emasligini eslaymiz. O‘quv maqsadlari inson faoliyati va tafakkurining uch o‘lchovida tasvirlangan.

Shunday qilib, vakolatlar quyidagi o‘lchamlarda tavsiflanishi mumkin: bilim – biz nimanidir bilamiz / bilamiz; biz nimadir qila olamiz; biz nimanidir qadrlaymiz, nimanidir nazarda tutamiz / his qilamiz. Inson faoliyatining ushbu uch jihatini chet tilini o‘qitishning o‘quv maqsadlarida ham ko‘rish mumkin. Ularni allaqachon ma’lum bo‘lgan uchta vakolat sohasiga kiritish mumkin: muvaffaqiyatli lingvistik faoliyat talabalarda lingvistik bilimlar (lug‘at, grammatika, imlo, intonatsiya / talaffuz) yoki o‘lkashunoslik bilimlari mavjudligini nazarda tutadi. (K.Ende, 2013, p. 67)

O‘quvchilarning boshlang‘ich pozitsiyasini bilmasdan biron bir bo‘linmani rejalashtirishning iloji yo‘q. O‘quv kurslarini o‘quvchilarning boshlang‘ich pozitsiyasiga moslashtira olish zarurdir, darslarni rejalashtirishda o‘quv guruhining heterogenligini hisobga olish ham kerak bo‘ladi.

Altimetrlarni hisoblash uchun cho‘qqining balandligini chiqish nuqtasining balandligi bilan taqqoslaydigan tog‘ yurishida bo‘lganimiz kabi, biz o‘quvchilarimizning boshlang‘ich pozitsiyasi nima ekanligini, shu paytgacha chet tilida nimalarni bilishi, rejalashtirishni boshlashdan oldin ular allaqachon qanday bilimlarga ega ekanligi hisobga olamiz.

Amalga oshirilishi kerak bo‘lgan maqsaddan orqaga qarab rejalashtirish orqali biz o‘quvchilarimizga mo‘ljallangan o‘quv maqsadiga erishishlari uchun qaysi sohalarda materiallar / qo‘llab-quvvatlash yoki mazmun / ko‘nikmalarni taqdim etishimiz kerakligi haqida tezda o‘ylaymiz.

Darslarni rejalashtirishda o‘quvchilarning individual ehtiyojlari va bilim darajalarini hisobga olish muhimdir. Bu, o‘z navbatida, darsning samaradorligini oshiradi va o‘quvchilarning kutilgan malakaga erishishiga yordam beradi.

Tilni o‘rganish uchun o‘quv mashg‘ulotlarining ahamiyati kattadir. Tegishli o‘quv mashg‘ulotlarini qisman o‘qitish maqsadlariga moslashtirish zarur. Ehtimol, nima uchun keyingi qadam bizning sinfdagi faoliyatimiz haqida emas, balki o‘quvchilar qisman o‘rganish maqsadlariga erishish uchun rejalashtirilgan darsda nima qilishlari haqida savol berishiga hayron bo‘lishingiz mumkin. Buning sababi shundaki, biz o‘quvchilarni faollashtirish, harakatlarga yo‘naltirish va o‘quvchilarning avtonomiyasini rag‘batlantirish tamoyillariga jiddiy yondashamiz va bu tartib rejalashtirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishiga aminmiz.

Xo‘sh, o‘quv mashg‘ulotlari qanday bo‘lishi mumkin? Mana bir nechta misollar: talabalar o‘qituvchi/o‘quv materialining savollariga javob berishadi, matnni o‘qish va ma’lumot olish, ish varag‘ini tahrirlash, elementlarni bir-biriga moslashtirish (masalan, kesimlar va infinitivlar), hamkorga yoki sherikga hisobot berish, eslatma olish va boshqalar.

Ko‘rib turganingizdek, kimdir o‘quv qo‘llanmalarini rejalashtirganda, o‘quv qo‘llanmalari allaqachon mazmunli o‘quv tadbirlarini taklif qiladi. Yuqoridagi misollar va alternativalarda biz o‘quv faoliyati quyidagi jihatlarda farq qilishi mumkinligini tushunamiz: talabalar biror narsani faqat og‘zaki yoki faqat yozma ravishda tahrirlashadi, ular biror narsani avval og‘zaki, keyin yozma ravishda tahrir qiladilar, ular teginish bilan biror narsa qilishadi (kartalarni moslashtirish) yoki tanalari bilan (navbatga turish), ular kompyuterda biror narsani tahrir qilishadi, ular harakat qiladilar, turadilar va xona bo‘ylab yuradilar yoki joyida qoladilar, ular haqiqiy aloqa sharoitida biror narsani tahrir qilishadi. Bizning fikrimizcha, individual ta’limda qanchalik ko‘p hissiy kanallar ishtirok etsa, o‘rganish shunchalik samarali bo‘ladi, o‘quv faoliyati shunchalik kommunikativ va faol bo‘ladi va u talabalar uchun qanchalik motivatsion bo‘lsa (ko‘ngilochar, raqobatbardosh, o‘rta va boshqalar).

Albatta, o‘quv mashg‘ulotlarini tanlash butun o‘quv blokini rejalashtirishga bog‘liq: ayniqsa, bolalar va o‘spirinlar uchun mashqlar faol mashg‘ulotlar bilan almashtirilishi kerak. Xonaning kattaligi, texnik jihozlari va o‘qituvchini tayyorlash vaqti ham ma’lum bir o‘quv faoliyati foydasiga tanlovni belgilaydi. Ammo, agar biz o‘quvchilarga yo‘nalishni chet tillarini zamonaviy o‘qitishning asosiy printsipi sifatida tan olsak, biz darslarni rejalashtirishning ushbu bosqichida, o‘quv faoliyatini belgilashda ko‘p narsalarga erishishimiz mumkin: talabalarga yo‘naltirish biz o‘quvchilarning ehtiyojlariga e’tibor qaratishimizni anglatadi. Ular o‘qitishda faol ishtirok etishlari va / yoki o‘quv jarayonida ishtirok etish imkoniyati ko‘plab talabalar uchun o‘rganishni rag‘batlantirish uchun zarur shartdir. (K.Ende, 2013, p. 67). Biz o‘quvchilarga yo‘naltirilgan va o‘quvchilarni faollashtiradigan ta’lim haqida gapiramiz, bu erda talabalar iloji boricha ko‘proq o‘quv faoliyatini faol ravishda bajaradilar. Albatta, bu odatda o‘qituvchi sifatida bajaradigan harakatlaringiz talabalarning o‘zlari tomonidan amalga oshirilishi mumkinligini ko‘rib chiqishni o‘z ichiga oladi.

Chet tilini o‘qitish uchun tegishli ish shakllari va ijtimoiy shakllarni aniqlash, ijtimoiy shakllarni aniqlash mezonlarini bilishdir. Darslarni rejalashtirish bo‘yicha ushbu aspekt bizni oxirgi bosqichda o‘quv tadbirlarini aniqlashga olib keldi. Ammo ularni qanday bajarish kerak va talabalar bir-biri bilan va o‘qituvchi bilan qanday munosabatda bo‘lishadi? Ijtimoiy shakllar, biz bilganimizdek, sinfdagi o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tashkil qiladi. Ish shakllari ushbu turdagi o‘zaro ta’sirni yanada aniqroq qiladi. Jismoniy mashqlar, topshiriqlar, o‘zaro aloqalar bo‘limida siz ish shakllari va ijtimoiy shakllar haqida ko‘p narsalarni bilib olish mumkin. Biroq, biz bu yerda darsingizni rejalashtirishda bilishingiz kerak bo‘lgan eng muhim narsani umumlashtiramiz.

Darsni rejalashtirishda ijtimoiy shakllarni belgilash ta’lim jarayonini samarali va interaktiv qilishda muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy shakllar o‘quvchilarning bir-biriga qanday munosabatda bo‘lishini va o‘qituvchi bilan qanday o‘zaro aloqada bo‘lishini belgilaydi. Bu shakllar o‘quvchilarning faoliyatini tashkil qilishda, o‘quvchilarni rag‘batlantirishda, ularning o‘zaro muloqotini yaxshilashda va samarali o‘quv muhitini yaratishda katta rol o‘ynaydi.

Ijtimoiy shakllar quyidagi turlarga bo‘linadi:

Yuzma-yuz o‘qitish
Bu shakl sinfdagi barcha o‘quvchilarni birlashtiradigan va o‘qituvchining nutqi orqali bilimlarni yetkazish jarayonini anglatadi. Yuzma-yuz o‘qitish metodida o‘qituvchi barcha o‘quvchilarni bir vaqtning o‘zida o‘qitadi, bu esa guruh muhitida umumiy ma’lumotlarni etkazishga yordam beradi. Bu shakl faqat o‘qituvchi tomonidan ma’lumot berish uchun emas, balki o‘quvchilarning fikrlarini muhokama qilish uchun ham ishlatiladi.

Guruh ishi
Guruh ishi o‘quvchilarni kichik guruhlarga bo‘lib, ular orasida muayyan topshiriqlarni bajarishga yo‘naltiriladi. Bu shakl o‘quvchilarga bir-birlarini tinglash, fikr almashish va jamoaviy ishni tashkil etish imkoniyatini yaratadi. Guruh ishi o‘quvchilarning o‘zaro muloqot qilishlarini rag‘batlantiradi va o‘quvchilarning o‘zaro yordam ko‘rsatishi orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirishni tezlashtiradi.

Sheriklik ishi
Sheriklik ishi ikki o‘quvchi orasida o‘zaro yordam va hamkorlikni tashkil etadi. Bu shaklda o‘quvchilar bir-biriga savollar berishadi, fikr almashadilar, hamda birgalikda muammoni hal qilishga harakat qiladilar. Sheriklik ishi o‘quvchilarning mustaqil fikrlash va o‘zaro yordam ko‘rsatish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

Individual ish
Individual ish o‘quvchiga o‘zining shaxsiy rivojlanishini kuzatishga imkon beradi. Bu shaklda o‘quvchi biror topshiriqni yoki mashqni mustaqil ravishda bajaradi. O‘quvchi o‘zining shaxsiy tezligida ishlashi va o‘z bilimlarini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Individual ish o‘quvchining mas’uliyatini oshiradi va o‘z-o‘zini baholashni o‘rgatadi.

Ijtimoiy shakllarning tanlovi darsning maqsadiga, o‘quvchilarning ehtiyojlariga va sinfdagi o‘quvchilar soniga qarab amalga oshiriladi. Ijtimoiy shakllar o‘quvchilarning motivatsiyasini oshiradi, ular o‘zaro faoliyatda qatnashishga rag‘batlanadi va darsning samaradorligini oshiradi. Shuningdek, bu shakllar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini ifoda etish, guruhda ishlash va mustaqil ravishda o‘rganish ko‘nikmalarini rivojlantirishda yordam beradi.

Chet tili darslarida faoliyat shakllarini tanlash o‘quvchilarning tilni o‘rganish jarayonini samarali qilishda juda muhim. Faoliyat shakllari o‘quvchilarning darsga jalb qilinishini, ularning tilni o‘zlashtirishdagi muvaffaqiyatini va darsning interaktivligini belgilaydi. To‘g‘ri faoliyat shakllarini tanlash o‘quvchilarning bilim olishning har xil jihatlarini o‘rgatadi va til o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi.

Chet tili darslarida faoliyat shakllarini tanlashda quyidagi mezonlarni hisobga olish kerak:

O‘quvchilarning ehtiyojlari va darajalari
Faoliyat shaklini tanlashda o‘quvchilarning yoshiga, til darajasiga va o‘quv ehtiyojlariga e’tibor berish zarur. Masalan, boshlang‘ich darajadagi o‘quvchilar uchun ko‘proq vizual va eshitish faoliyatlari (masalan, rasmni tavsiflash yoki audio matnlarni tinglash) samarali bo‘ladi. Yuqori darajadagi o‘quvchilar esa muayyan mavzuda debatlar yoki fikr almashish faoliyatlarida ishtirok etishlari mumkin.

Dars maqsadi va o‘quv maqsadlariga moslik
Har bir faoliyat shakli darsning maqsadiga va o‘quv maqsadlariga mos bo‘lishi kerak. Masalan, grammatikani o‘rganishda mashqlarni bajarish, so‘z boyligini oshirishda o‘yinlar yoki interaktiv mashqlar, nutqni rivojlantirishda rolli o‘yinlar va simulyatsiyalar samarali bo‘lishi mumkin. Dars maqsadiga qarab faoliyat shaklini tanlash o‘quvchilarga zarur ko‘nikmalarni o‘rganishda yordam beradi.

Faoliyat shakllarining turli xil kombinatsiyasi
Chet tili darslarida o‘quvchilarni turli faoliyat shakllarida jalb qilish zarur. Masalan, bir dars davomida individual ish, guruh ishi, shuningdek, o‘zaro aloqalarni o‘rganish uchun sheriklik ishlari hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘qituvchidan ma’lumot olish uchun yuzma-yuz o‘qitish shakllarini kombinatsiya qilish mumkin. Bu usul o‘quvchilarning diqqatini ushlab turishga va o‘quvchilarning ko‘nikmalarini kengaytirishga yordam beradi.

Aktiv va passiv faoliyatlar muvozanati
Darsda passiv faoliyatlar (masalan, tinglash, o‘qish) va aktiv faoliyatlar (masalan, suhbat qilish, muhokama qilish) o‘rtasida muvozanatni saqlash kerak. Passiv faoliyatlar o‘quvchilarga yangi materiallarni qabul qilishga yordam beradi, aktiv faoliyatlar esa o‘rganganlarini amaliyotda qo‘llash imkonini yaratadi. Shuningdek, passiv faoliyatlarni faoliyatning boshlang‘ich qismida, aktiv faoliyatlarni esa oxirgi qismda qo‘llash samarali bo‘lishi mumkin.

Texnologiya va multimedia vositalarini qo‘llash
Zamonaviy texnologiyalar chet tili darslarida juda muhim rol o‘ynaydi. Interaktiv dasturlar, mobil ilovalar, videolar va audio materiallar orqali dars faoliyatini yanada qiziqarli va samarali qilish mumkin. Masalan, onlayn video materiallari orqali darslarni boyitish, mobil ilovalar orqali o‘quvchilarning o‘zlashtirishini tekshirish va baholash imkoniyatlari mavjud. Shu bilan birga, o‘quvchilarning texnologiyalarga bo‘lgan qiziqishini oshirish uchun interaktiv onlayn faoliyatlar, masalan, bloglar yoki forumlarda muhokama qilishni tashkil qilish mumkin.

O‘quvchilarning mustaqil ishlashini rag‘batlantirish
Darsda o‘quvchilarning mustaqil faoliyatini tashkil etish ham muhim. Mustaqil ish shakllari, masalan, mustaqil yozish, individual o‘qish yoki ma’lumot yig‘ish, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini mustahkamlash va chuqurroq o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Faoliyat shakllariga quyidagilarni misol qilishimiz mumkin. Rasmni tavsiflash: O‘quvchilar rasmni ko‘rib, undagi ob’ektlar, odamlar va holatlar haqida gapirishadi. Bu faoliyat o‘quvchilarning til boyligini oshiradi. Rolli o‘yinlar: O‘quvchilar turli rollarni bajarishadi, masalan, do‘konda xarid qilish, restoranda buyurtma berish yoki intervyu o‘tkazish. Bu faoliyat o‘quvchilarning tilni amalda ishlatish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Debatlar: O‘quvchilar o‘z fikrlarini ifoda etishadi, argumentlar keltiradilar va boshqalar bilan muhokama qilishadi. Bu faoliyat o‘quvchilarning suhbatda ishtirok etish ko‘nikmalarini oshiradi. Audio materiallarni tinglash: O‘quvchilar audio materiallarni tinglab, mazmuni haqida savollarga javob berishadi. Bu faoliyat eshitish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun samarali.

Video materiallarni tahlil qilish: O‘quvchilar video materialni ko‘rib, undagi tilga oid elementlarni tahlil qilishadi. Bu faoliyat ko‘proq tilni tushunish va kontekstni anglashga yordam beradi.

Faoliyat shakllarini tanlashda eng muhim narsa – o‘quvchilarning ehtiyojlarini, darsning maqsadini va mavzusini hisobga olishdir. To‘g‘ri faoliyat shakllari o‘quvchilarga tilni samarali o‘rganish imkonini beradi va ularning o‘zlashtirish darajasini oshiradi.