Til madaniyatni aks ettiruvchi omillardan biridir. Madaniyat esa ko‘p jihatlarni va hodisalarni o‘z ichiga oluvchi mohiyatdir. Millat madaniyati o‘z tili yordamida borliq (olam)ning lisoniy tasvirini yaratadi. Dunyoning lisoniy tasvirini yaratishda inson ongi katta rol o‘ynaydi. Tasvirni yaratish uchun birinchi navbatda uni anglash kerak. Bu jarayon lisoniy ong vositasida amalga oshiriladi. Ong dunyodagi narsa, hodisa va harakatlarni anglashi uchun ularning tuzilishi, hajmi, og‘irligi, massasi, zichligi, mavjudlik holati, kuchi, harorati va shu kabi tashqi dunyo omillarini bilishi, nomlashi va ularning mavjudligiga tegishli turli maʼlumotlarga ega bo‘lishi kerak. Buning uchun u koʻzi yordamida ko‘rgan holatlarni tili yordamida statik va dinamik nuqtai-nazardan baholay olishi kerak. Obyekt bir xil koʻrinishda bo‘lsa, ularning dunyodagi tutgan o‘rnini baholash uchun ularni turli parametrlar bo‘yicha o‘rganish kerak bo‘ladi. Xuddi shu jarayon oʻlchash jarayoni yoki o‘lchov deb ataladi.

Linguistika va semiotikadagi dolzarb masalalardan biri – tilning ijtimoiy va madaniy kontekstda qanday ifodalanishi va qabul qilinishini tushunishdir. Til nafaqat muloqot vositasi, balki insoniyatning dunyoni anglash va o‘zaro aloqalarini shakllantirishdagi muhim vositasidir. Tilshunoslikdagi bir qancha yondashuvlar tilni madaniyat, ong va jamiyat bilan chambarchas bog‘laydi (de Saussure, 1959; Humboldt, 1988).

O‘lchov birliklari tilning mavjud tizimi ichida o‘zgacha ahamiyatga ega va ularga berilgan ma’no va funktsiyalarni tushunish, shuningdek, ular yordamida dunyoqarashni ko‘rsatish muhimdir (Lyons, 1977). Har qanday o‘lchash uchun qiyos qilib dunyoda mavjud obyektlar etalon qilib olinadi. Chunki etalonsiz oʻlchov jarayonida yagonalik, bir xil natija koʻrsatishning imkoni yo‘q. Hozirgi paytda har qanday oʻlchov jarayoni turli standart o‘lchov birliklari yordamida amalga oshiriladi.

O‘lchov birliklari ingliz tilida an’anaviy tarzda ishlatiladigan, ko‘p hollarda madaniyatning umumiy doirasida zamonaviy kundalik hayotda mavjud bo‘lgan atamalardir. Masalan, vaqt va miqdor o‘lchovlari insonlarning kundalik hayoti, ijtimoiy aloqalar va hatto psixologik holatlarini aks ettiradi. Bu o‘lchovlarning tilshunoslikdagi ahamiyati, ularning ma’no va funksiyalarini, shuningdek, madaniyat va til o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni anglashda yotadi (Whorf, 1956; Jackendoff, 2002).

Bir o‘lchovning semantik tafsiri tilning madaniy va ijtimoiy tuzilmalari bilan bevosita bog‘liq. Shuningdek, ularni ijtimoiy muloqotda qanday ishlatilishini tahlil qilish, lingvistik vakillar va madaniy mazmunlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega (Eco, 1976; Halliday, 1978).

Anʼanaviy o‘lchov birliklari bir necha guruhlarga bo‘linadi.

1. Masofa, uzunlikni bildiruvchi o‘lchov birliklari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

2. Maydon oʻlchov birliklari

3. Hajm, sigʻimni bildiruvchi o‘lchov birliklari.

4. Massa, og‘irlik birliklari.

5. Zichlik oʻlchov birliklari.

6. Tezlik o‘lchov birliklari.

7. Tezlanish: foot in a square second (sekundiga kvadrat fut).

Bundan tashqari ingliz tilida anʼanaviy o‘lchov birliklaridan poundal (paundal); short power (qisqa kuch); long power (uzun kuch); horse power (ot kuchi) va boshqalar AQSH, Buyuk Britaniya va Hamdo‘stlik mamlakatlari, shu jumladan, sobiq mustamlaka mamlakatlarida hozirgacha ancha kam doirada bo‘lsa-da hanuzgacha ishlatilib kelinmoqda.

Til axborot tashish, almashish, saqlash, madaniyatlar, anʼanalarni saqlash va avloddan-avlodga yetkazish kabi o‘ziga xos ijtimoiy vazifalarni bajaruvchi aloqa vositasidir. Tilshunoslikda til haqidagi fikrlar o‘zaro bir-biridan farqlanadi.Til odamlarning oʻzaro muloqotga kirishuvida foydalaniladigan, ularning ongida saqlanadigan, biroq konkret fikrlaridan, hissiyotlaridan, istaklaridan xoli bo‘lgan material birliklar tizimidir.Ilk tilshunoslar tilni belgilar tizimi sifatida o‘rganishgan. Belgilar esa muayyan maʼnoni va uni ifodalash vositasining umumlashmasidir, deb hisoblashgan.

Insoniyat jamiyatida muloqot, o‘zaro fikr almashinuvning ro‘y berishi, ya’ni qanday vositalar bilan axborotni bir-birlariga uzatish, bu vositalarning paydo bo‘lishi, ularning qanday qo‘llanilishi, qanday oʻzgarishlarga duchor bo‘lishi haqidagi fan semiotika (grekcha “sema”- belgi) deb ataladi.Tilshunos olimlardan semiotika fanining rivojlanishiga Ferdinand de Sossyur katta hissa qoʻshgan. Shuning uchun agar Ch.Pirs semiotika fanining asoschisi hisoblansa, Sossyurni, tom ma’noda, tilni belgilar sistemasi sifatida o‘rganadigan umumiy tilshunoslikning bir bo‘limi-lingvosemiotika fanining asoschisi deb atash mumkin.

Til belgisi moddiy tuzilmadir. U voqe’likdagi predmetni, xususiyatni, munosabatlarni ifodalaydi. Til belgilarining majmui belgilar sistemasining vujudga kelishiga olib keladi. Ushbu sistema muayyan fikriy (mantiqiy) mazmun (ifodalanmish) va fonematik jihatdan bir-birlaridan ajrala oladigan belgilar (ifodalovchi) yig‘indisidan iborat. Lisoniy beligining bu ikki aspekti inson ongiga doimiy bog‘langani holda turg‘un birikuvni hosil qiladi va ijtimoiy ahamiyatga molik maʼnoni anglatadi. Bu ikkala aspektning ajralmasligi, yagona butunligi asosida borliqning muayyan bir bo‘lagi, ya’ni alohida voqea va hodisalar inson ongida o‘z aksini topadi va lisoniy ifodalanadi. Belgining har ikkala aspekti bir-biriga bog‘liq holda mavjud bo‘ladi, ammo til tizimining umumiy assimetriya qonunlariga boʻysunadi.Eng tipik lisoniy belgi soʻzdir. Chunki insoniy bilimlarning barchasi va predmetlarni obrazlari orqali bilish ajdodlarning fikrlash jarayonining natijasi sifatida soʻzlarda o‘z ifodasini topgan. Shunday qilib, so‘z birligi kumulyativ ma’noga ega, u yaʼni ilgaridan jamlanib kelinayotgan axborotlar yig‘indisidan iborat.

Ayrim soʻz birliklarida ifodalangan ma’no insoniyat to‘plagan tajribalarning, ularni o‘rab turgan olamdagi fakt va hodisalarning sxematik ini’kosi bo‘lib, ular tavsiflovchi, ta’riflovchi belgilarni, yaʼni to‘liq maʼnoli soʻzlarni hosil qiladilar. Boshqa til belgilari ifodalaydigan maʼnolar (olmoshlar, predloglar, bog‘lovchilar) til belgilari orasidagi ichki munosabatlarni, murakkab lisoniy belgilar-gaplar tarkibida fikrning turli munosabatlarini ifodalovchi axborotdan iborat.

Alohida ichki tizim orqali ifodalanadigan maʼnolar, masalan, oʻziga xos ma’no anglatuvchi belgilar so‘z yasovchi, so‘z o‘zgartiruvchi morfemalar boʻlib, ular ma’no ifodalaydilar va shu sababli ularni ayrim hollarda “yarim belgilar” deb ham atashadi. So‘z belgisining asosiy farqlovchi xususiyatlardan biri u ifodalaydigan maʼnoning (ifodalanmishning) bosqichli prinsip asosiga qurilganidir. Zero, har qanday soʻz belgisi ifodalagan shakl fonemalardan, har qanday tilda chegaralangan miqdordagi “semasiologiyalashgan” (I.A.Boduen de Kurtene, 1963) tovushlaridan tashkil topadi. Ular turli brikuvlar orqali obyektiv borliqdagi, inson faoliyatining barcha jihatlariga oid tushunchalarni nomlovchi birliklarni yasaydilar. Soʻz birligining quyi bosqichida turuvchi ishtirokchilari fonemlarning farqlovchi belgilari bo‘lib, ular faqat perseptiv (his qilish, idrok qilish) funksiyanigina emas, balki distinktiv (farqlovchi) funksiyani ham bajaradilar. Differensial belgili fonemalar oʻziga xos “belgilarning belgisi” (Byuler, 1934; Axmanova, 1966; Stepanov, 1975), “figuralar” deb ham talqin qilinadi.

Shunday qilib, so‘z belgisi umumiy bilishga oid vazifadan tashqari, tilning kichik strukturaviy (fonema, morfema) va katta (soʻz birikmalari, gap) birliklarini identifikatsiyalash (ajratish) vazifasini ham bajaradi.

Lisoniy belgilar o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi va shuningdek, bir-biridan ajralgan holda ishlatilmaydi. Har qanday til elementi u yoki bu sistema, mikrosistema, qator doirasida sayqallangan na’munalar asosida ikki turdagi strukturaviy o‘zgarishlar, ya’ni paradigmatik va sintagmatik birikuv qonuniyatlariga ko‘ra qo‘llaniladi. Misollarda keltirilgan oxirgi ikki lisoniy belgi o‘zaro oppozitsiyaga ega: virtual so‘z belgisi (leksik sistemada)-aktual so‘z belgisi (nutq aktida); Ular o‘rtasidagi oraliq oʻzi ma’lum darajada faollashgan soʻz belgisi-til leksik tizimining elementi (birligi).

1. Termin-umumadabiy tilning maxsus vazifa bajaruvchi bir turi bo‘lmish ishlab chiqarish, fan va texnika tiliga mansub lisoniy birlik, bir so‘z yoki birikmadir;
2. Termin-konkret narsa-predmet, ashyo hamda mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan nomidir;
3. Termin uchun muayyan ta’rif zaruriydirki, uning yordamida tegishli tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralab ajratish imkonini beruvchi, ayni mahalda ma’lum tushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga yo‘l qo‘yuvchi, farqlovchi belgilarini ravshanroq ko‘rsatish mumkin.

Oʻzbek tili lugʻaviy tarkibining asosini tashkil etuvchi asli o‘zbekcha, fors-tojikcha, arabcha leksemalardan iborat iqtisodiy terminlar sinonimiyasini darslik va qoʻllanmalarda, lugʻatlarda va boshqa manbalarda bot-bot uchratib turish mumkin. Masalan: mile-mil, line-chiziq, inch-dyuym, square mile-kvadrat mil, foot-fut, pound-funt, Barrel-barrel, Bushel-bushel, gallon-gallon, uncia-unsiya, pinta-pinta, quarta-kvarta, centner-sentner, acre-foot-akr fut, phatom-fatom, pike-payk, calibre-kalibr, rude-rud, yard-yard, cicero-sitsero, hand-qo‘l, dot-nuqta, cord-cord, ton-tonna,peck-pek, long ton-uzun tonna, probar ton-probar tonna, a liquid pinta-suyuq pinta, cabelts-kabelit, rod-rod.

Xulosa: Ba’zi hollarda morfologik usulda, ya’ni affikslarning qoʻshilishidan hosil bo‘lgan bir asosli leksemalar yonida shu asos ishtirokida hosil qilingan birikmalar paydo boʻlib qoladiki, bu ham oʻziga xos sinonimiyani yuzaga keltiradi. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida tilimizga ko‘pdan-ko‘p terminlar (atamalar) kirib kelmoqda. Bularning muayyan qismi ona tilimiz imkoniyatlari asosida o‘zbekchalashtirib berilmoqda, ma’lum qismi esa baynalminal oʻzlashma sifatida ishlatilmoqda. O‘lchov birliklari tilshunoslikda o‘ziga xos o‘rin tutadi va ularning lingvistik tahlili, madaniyat va tilning o‘zaro bog‘liqligini anglashda muhimdir. O‘lchov birliklari insonlarning dunyoqarashi, ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini aks ettiradi, bu esa lingvistik va semiotik tadqiqotlarda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi (Lyons, 1977; Crystal, 2003).