Kirish

Til – millatning ma’naviy qiyofasini, tarixiy xotirasini, dunyoqarashi va tafakkurini ifodalovchi eng muhim ijtimoiy hodisalardan biridir. Har bir xalq o‘zining milliy tilini asrab-avaylash, rivojlantirish va uni kelajak avlodlarga to‘laqonli yetkazish orqali milliy o‘zligini saqlab qoladi. Shu bois, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Ona tili va milliy qadriyatlarimizni e’zozlash – bu milliy o‘zligimizni, mustaqilligimizni asrab-avaylash demakdir.” Ushbu fikr jadidlar faoliyatida o‘zining yorqin tarixiy ifodasini topgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yuzaga kelgan jadidchilik harakati o‘z mohiyatiga ko‘ra xalqni ma’rifatga, erkin tafakkurga va milliy uyg‘onishga chorlagan ijtimoiy-madaniy harakat bo‘lib, uning markazida ona tilini isloh qilish, soddalashtirish va ommalashtirish masalasi turardi. Jadidlar milliy tilni nafaqat aloqa vositasi, balki millatni uyg‘otuvchi, ma’naviy birlashtiruvchi kuch sifatida talqin qilganlar.

Jadidlar nazarida xalqning taraqqiyoti va zamonaviy dunyoga chiqish yo‘li – avvalo, milliy tilni isloh qilish, xalqni savodli qilish va ilm-ma’rifat bilan qurollantirishdan boshlanadi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Munavvarqori Abdurashidxonov kabi jadid ziyolilarning asarlari tilni xalq ma’naviy uyg‘onishining asosi sifatida ko‘rish g‘oyasi bilan yo‘g‘rilgan. Ular eski usul maktablar o‘rniga yangi usuldagi ta’lim tizimini joriy etish, imlo va grammatik me’yorlarni soddalashtirish, arabcha va forscha so‘zlardan tozalangan adabiy tilni yaratish g‘oyalarini ilgari surganlar.

Bugungi kunda ham jadidlar merosi milliy o‘zlikni tiklash, til siyosatini takomillashtirish va yosh avlodda ona tiliga hurmat tuyg‘usini shakllantirishda beqiyos ahamiyat kasb etmoqda. “Tilga e’tibor – millatga e’tibor, tilni ulug‘lash – millatni ulug‘lashdir.” Shu ma’noda, jadidlarning milliy tilni isloh qilish borasidagi faoliyati nafaqat tarixiy hodisa, balki bugungi globallashuv jarayonida milliy o‘zlikni saqlash va mustahkamlash uchun bebaho tajriba sifatida qayta o‘rganilishi zarurdir. Mazkur tadqiqotda jadidlarning til islohoti haqidagi qarashlari, ularning ma’naviy-ma’rifiy faoliyati hamda milliy o‘zlikni shakllantirishdagi o‘rni tahliliy yondashuv asosida o‘rganiladi.

Adabiyotlar tahlili va Metodologiya

Jadidchilik harakati va uning milliy til, ma’rifat hamda milliy o‘zlikni shakllantirishdagi o‘rni haqidagi masalalar so‘nggi yillarda tilshunoslik, tarix va madaniyatshunoslik fanlarida keng tadqiq etilmoqda. Mazkur yo‘nalishda olib borilgan ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, jadidlarning til islohoti borasidagi qarashlari o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy ehtiyojlariga bevosita javob bergan va milliy uyg‘onish harakatining asosiy tayanchlaridan biri bo‘lgan.

Avvalo, Mahmudxo‘ja Behbudiyning (1997) “Padarkush” asari va uning matbuotdagi chiqishlarida xalqni savodxonlikka, ona tilida ta’lim olishga chaqiruvchi g‘oyalar o‘z ifodasini topgan. U o‘z maqolalarida arabcha va forscha unsurlardan tozalangan, sodda va xalqchil tildan foydalanish zarurligini ta’kidlaydi. Shu jihatdan Behbudiy tilni milliy ongni uyg‘otish vositasi sifatida talqin etgan.

Abdurauf Fitrat (2000) o‘zining “Til va adabiyot”, “O‘zbek tili grammatikasi”, “Sart tili haqida” kabi asarlarida o‘zbek adabiy tilining grammatik asoslarini ishlab chiqish, milliy imlo me’yorlarini belgilash va yagona til siyosatini shakllantirish masalalariga ilmiy yondashgan. Fitratning nazariyasida til islohoti millatni madaniy va siyosiy jihatdan uyg‘otishning eng muhim sharti sifatida ko‘rsatiladi. Uning “Til – millatning ruhi” degan mashhur g‘oyasi bugungi tilshunoslikdagi sotsiokulturniy konsepsiyalar bilan uyg‘unlashadi.

Abdulla Avloniyning (1992) “Turkiy guliston yoxud axloq” asari ham milliy o‘zlik va til masalalarini chuqur yoritgan manbalardan biridir. U “Til yo‘qolsa, millat ham yo‘qoladi” degan fikr orqali tilni millat hayotining eng muhim tayanchi sifatida ko‘rsatadi. Avloniy ona tilini maktab va madrasalarda o‘qitish zarurligini, ilm va tarbiya faqat milliy tilda samarali kechishini asoslab bergan.

Munavvarqori Abdurashidxonov (2005) esa “Adibi avval” nomli o‘quv qo‘llanmasida bolalarga sodda, tushunarli va xalq tiliga yaqin matnlar orqali bilim berish g‘oyasini ilgari surgan. Uning pedagogik faoliyati milliy tilni ta’lim tizimiga joriy etish va yangi usuldagi maktablarda o‘qitish tamoyillari bilan uzviy bog‘liqdir.

Til va milliy o‘zlik masalalari zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan ham chuqur o‘rganilmoqda. Xususan, M. Qodirova (2019) o‘zbek tili tarixidagi islohotlar va jadidchilik g‘oyalari o‘rtasidagi uzviylikni ilmiy jihatdan tahlil qilgan. N. Karimov (2020) esa jadidlarning ma’rifatparvarlik harakatini millatni uyg‘otishning asosiy mafkuraviy omili sifatida baholaydi. Sh. Mirziyoyevning so‘zlariga ko‘ra, “Tilni rivojlantirish – bu millatni rivojlantirish, tilni asrash – bu millatni asrashdir”, degan g‘oya jadidlarning tarixiy qarashlari bilan bevosita uyg‘unlashadi.

Bundan tashqari, xorijiy tadqiqotchilar – Edward Allworth, Adeeb Khalid, Martha Brill Olcott va boshqalar jadidchilikni Markaziy Osiyoda milliy ong va zamonaviylikni shakllantirishdagi madaniy-harakat sifatida baholab, til islohoti bu jarayonning markazida turganini ta’kidlaydilar.

Shunday qilib, mavjud ilmiy manbalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, jadidlarning til islohoti va milliy o‘zlik haqidagi qarashlari o‘z davrida ijtimoiy-ma’naviy islohotlarning asosi bo‘lgan. Ularning merosi bugungi kunda ham milliy til siyosatini takomillashtirish, ta’lim va madaniyat tizimini rivojlantirishda nazariy asos bo‘lib xizmat qilmoqda.

Jadidchilik harakati O‘rta Osiyo xalqlarining milliy uyg‘onish tarixida tub burilish yasagan ijtimoiy-ma’naviy hodisa sifatida e’tirof etiladi. Uning eng muhim jihatlaridan biri – milliy tilni isloh qilish, uni xalq ma’naviyati va taraqqiyotining asosiy omiliga aylantirish g‘oyasi bo‘lgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida jadid ziyolilari tilni isloh qilish orqali milliy o‘zlikni tiklashni, millatni jaholat va mustamlaka tafakkuridan ozod etishni maqsad qilganlar (Farxodjonova, Ergashev; 2025).

Til islohoti jarayoni jadidlar tafakkurida nafaqat lingvistik, balki ijtimoiy-siyosiy va madaniy harakat sifatida shakllandi. Ularning tilga bo‘lgan munosabati “so‘z vositasi” darajasidan yuqoriga ko‘tarilib, uni millatni uyg‘otuvchi kuch, ma’naviyatni birlashtiruvchi omil sifatida talqin etishga olib keldi. Masalan, Mahmudxo‘ja Behbudiy (1997) “Til – xalqni uyg‘otuvchi nido” deya uni ma’rifatparvarlik kurashining markaziga qo‘ydi. U xalqning savodxonligi va dunyoqarashini kengaytirish uchun “ona tili”da matbuot va darsliklar yaratish zarurligini ilgari surgan.

Abdurauf Fitratning ilmiy-nazariy qarashlari natijalarida milliy tilning me’yoriy asoslarini ishlab chiqish yo‘nalishida muhim qadamlar qo‘yildi. Fitrat (2000) o‘zining “Til va adabiyot”, “Sart tili haqida” hamda “O‘zbek tili grammatikasi” asarlarida tildagi ortiqcha arabcha va forscha unsurlarni kamaytirish, tilda milliy ifoda imkoniyatlarini kengaytirish zarurligini asoslab berdi. U tilni milliy mustaqillikning ma’naviy tayanchi sifatida talqin etgan. Uning qarashlari bugungi til siyosatida ham dolzarbligini yo‘qotmagan – davlat tilining rivojida “xalq tili va adabiy til birligini ta’minlash” tamoyili Fitrat g‘oyalarining davomidir.

Abdulla Avloniy (1992) esa tilni axloqiy va tarbiyaviy vosita sifatida ko‘rib, “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida “Til – millatning ruhidir” degan g‘oyani ilgari suradi. U tilning pokligi, ravonligi va xalqchil bo‘lishi milliy tarbiya jarayonining ajralmas qismi ekanini ta’kidlaydi. Avloniy darsliklari orqali milliy adabiy tilda ta’lim berish amaliyotini keng yoygan.

Munavvarqori Abdurashidxonov (2005) esa yangi usul maktablarini tashkil etish orqali tilni isloh qilishni amaliy bosqichga olib chiqdi. U “Adibi avval” nomli o‘quv qo‘llanmasida tilning soddaligi va tushunarliligi o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirishga xizmat qilishini asoslagan.

Muhokama jarayonida shuni ta’kidlash kerakki, jadidlar milliy tilni faqat grammatik va leksik jihatdan isloh qilishni emas, balki uni millatni birlashtiruvchi, o‘zlikni shakllantiruvchi ma’naviy asos sifatida rivojlantirishni ko‘zlaganlar. Ularning fikricha, til – millatning tarixi, madaniyati va ruhining ifodasi. Bu jihatdan jadidlarning faoliyati zamonaviy til siyosati uchun ham ibratli tajriba bo‘lib xizmat qiladi (Farxodjonova, 2025).

Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida davlat tilining nufuzi va        sofligini saqlash, uni xalqaro miqyosda targ‘ib qilish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar jadidlarning tarixiy g‘oyalariga uyg‘un holda amalga oshirilmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyevning “Tilga e’tibor – millatga e’tibor, tilni ulug‘lash – millatni ulug‘lashdir” degan so‘zlari jadidlar merosida ilgari surilgan ma’naviy qadriyatlarning mantiqiy davomi sifatida yangicha mazmun kasb etmoqda.

Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, jadidlarning milliy tilni isloh qilishdagi faoliyati o‘zbek tilining hozirgi taraqqiyot bosqichiga mustahkam asos yaratgan. Ularning g‘oyalari zamonaviy ta’lim, til siyosati va madaniy taraqqiyot jarayonlarida ham dolzarbligini saqlab qolmoqda. Jadidlar harakati orqali milliy til faqat aloqa vositasi emas, balki xalq ma’naviyatining poydevori, milliy o‘zlikni anglashning eng muhim omili sifatida e’tirof etildi.

Jadidchilik harakati O‘zbekiston va umuman Turkiston xalqlarining ma’naviy uyg‘onish tarixida beqiyos o‘rin tutadi. Bu harakatning eng muhim jihatlaridan biri milliy tilni isloh qilish, uni xalq ma’naviyatini, tafakkurini va milliy o‘zligini shakllantirish vositasiga aylantirishga qaratilgan g‘oyalar edi. Jadidlar tilni millatni uyg‘otuvchi, birlashtiruvchi va ma’naviy yangilanishni ta’minlovchi kuch sifatida talqin etdilar.

Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Munavvarqori Abdurashidxonov kabi jadid ziyolilarning til siyosati, imlo va leksik islohotlarga oid qarashlari o‘z davrida milliy tilning rivojlanish yo‘nalishini belgilab berdi (Farxodjonova, 2022). Ular arabcha va forscha so‘zlardan tozalangan, xalq uchun tushunarli, milliy ruh bilan sug‘orilgan adabiy tilni shakllantirishga intildilar. Jadidlar faoliyati nafaqat lingvistik yangilanish, balki ijtimoiy va madaniy uyg‘onishning asosiy omili bo‘ldi.

Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida davlat tilini rivojlantirish, uni xalqaro miqyosda targ‘ib etish, ta’lim tizimida milliy tilga e’tiborni kuchaytirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlar jadidlar merosining mantiqiy davomidir.

Shu nuqtai nazardan, jadidlarning milliy tilni rivojlantirish borasidagi qarashlari zamonaviy til siyosati uchun ham dolzarbligini saqlab qolmoqda. Ularning g‘oyalari          bugungi yosh avlodda milliy o‘zlikni anglash, madaniy merosga hurmat va ona tiliga           mehr tuyg‘ularini shakllantirishda muhim nazariy va ma’naviy asos bo‘lib xizmat qilmoqda.

Xulosa qilib aytganda, jadidlarning milliy tilni isloh qilish va milliy o‘zlikni shakllantirishga qaratilgan faoliyati tarixiy jarayon sifatida xalqimizning milliy uyg‘onishiga, davlat mustaqilligi g‘oyasining shakllanishiga va o‘zbek tilining bugungi taraqqiyot bosqichiga mustahkam zamin yaratdi. Ularning merosi – bu faqat o‘tmish xotirasi emas, balki bugungi va kelajak avlodlar uchun ma’naviy yo‘l-yo‘riq, ilmiy va ma’rifiy dasturdir.