Kirish

Bugungi kunda ta’lim jarayonida talabalarning tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biriga aylangan. Tanqidiy fikrlash – bu shunchaki ma’lumotni yod olish emas, balki uni tahlil qilish, baholash va to‘g‘ri xulosa chiqarish qobiliyatini anglatuvchi murakkab aqliy jarayondir. Tanqidiy fikrlovchi shaxs bahs qilinayotgan masala bo‘yicha o‘z pozitsiyasini asoslay oladi, boshqalarning fikrini tinglab, dalillar mantig‘ini tahlil qila oladi va axborotni tanqidiy baholay oladi. Masofaviy va onlayn ta’lim muhitida esa bunday ko‘nikmalar yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki talaba o‘qituvchi bilan yuzma-yuz muloqotdan mahrum holda mustaqil ravishda axborotni izlab topishi, tahlil qilishi va qarorlar qabul qilishi kerak bo‘ladi.

O‘zbekiston ta’lim tizimida ham tanqidiy tafakkurni shakllantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev “Maktabda o‘qitish metodikasi o‘zgarmasa, ta’lim sifati ham, muhit ham o‘zgarmaydi” (Mirziyoyev, 2020,) degan edi. Zero, ta’lim jarayonida zamonaviy fikrlovchi, mustaqil qaror qabul qila oladigan yoshlarni tarbiyalash ustuvor vazifa sanaladi. Tanqidiy fikrlashga ega bo‘lgan talaba nafaqat berilgan bilimlarni o‘zlashtiradi, balki ularga tanqidiy yondashib, mustaqil fikr shakllantiradi va muammolarni hal qilishda samarali yechimlarni topa oladi. Onlayn va masofaviy ta’limning ommalashuvi (ayniqsa, so‘nggi yillarda) ta’lim usullarini qayta ko‘rib chiqishni talab qilmoqda. Masofaviy ta’lim bir tomondan talabalarga qulaylik va mustaqillik beradi, biroq ikkinchi tomondan, o‘qituvchi va talabalar orasidagi bevosita muloqotning cheklanishi tanqidiy fikrlash kabi yuqori darajadagi ko‘nikmalarni rivojlantirishda qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Shu sababli, pedagoglar masofaviy muhitda talabalarning tanqidiy tafakkurini shakllantirish uchun maxsus strategiya va metodlardan foydalanishlari zarur. Ushbu ishning maqsadi – onlayn va masofaviy ta’lim sharoitida tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beruvchi samarali metodlarni o‘rganish va ular amaliyotini yoritib berish.

Mavzuga oid adabiyotlar tahlili

Tanqidiy fikrlash tushunchasi pedagogika va psixologiya sohalarida keng tadqiq qilingan. Pedagog olimlar tanqidiy fikrlashni mustaqil va mantiqan fikrlay oluvchi shaxsni tarbiyalashning asosiy sharti sifatida ko‘rsatadilar. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish uzluksiz va tizimli yondashuvni talab qiladi. Xususan, bu borada ta’lim jarayoniga zamonaviy texnologiyalarni integratsiya qilish katta imkoniyatlar yaratadi. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari (masalan, onlayn platformalar, masofaviy hamkorlik vositalari) o‘quvchilarni qiziqtiradigan va ularning tanqidiy fikrlashini faollashtiradigan muhit yaratishga yordam beradi (Fitriani & Prodjosantoso, 2024).

Ilmiy manbalarda masofaviy o‘qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirishning bir qator samarali yondashuvlari qayd etilgan. Jumladan, talabalar o‘rtasida onlayn muhokamalar (forumlar) tashkil etish keng qo‘llanib kelinmoqda. Biroq tadqiqotlar oddiy onlayn forumlarning hammasi ham yetarli darajada tanqidiy tafakkur yuritishga undamasligini ko‘rsatgan – ba’zi hollarda talabalar bir-birining g‘oyalariga e’tibor bermasdan, yuzaki javoblar bilan cheklanadi . Shu sabab, olimlar onlayn muhokamalar samaradorligini oshirish uchun yo‘naltirilgan (guidance) yondashuvni taklif qiladilar: ya’ni munozaralarda qatnashishni majburiy qilish, mavzuni strukturalangan savollar yoki muammoli vazifalar yordamida berish va o‘qituvchi tomonidan o‘z vaqtida, ammo me’yorida modераtorlik qilish kabi omillar birgalikda qo‘llansa, talabalar chuqurroq fikrlashga jalb etiladi. Misol uchun, onlayn munozarani oldindan ishlab chiqilgan bahs mavzusi va batafsil baholash mezonlari asosida o‘tkazish talabalarni bir-birining postlarini diqqat bilan o‘qish va fikr bildirishga undagan hamda natijada muhokamalarda tanqidiy yondashuv kuchayganligi kuzatilgan (Jowallah, et al., 2014).

Boshqa tadqiqotlar masofaviy ta’limda talaba markazli va faol o‘qitish usullarining ahamiyatini ta’kidlaydi. Masalan, loyiha asosidagi o‘qitish (project-based learning) onlayn muhitda talabalarni mustaqil izlanish va muammoni hal qilishga rag‘batlantirib, ularning tanqidiy fikrlashini rivojlantirishi qayd etilgan (G‘afforova, 2012). Xuddi shunday, vaziyatga doir tahlil (case-study) va simulyatsiya kabi interfaol usullar talabalarni nazariy bilimlarni amaliy vaziyatlarda      qo‘llashga o‘rgatadi va bu jarayonda ular tahliliy va mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Ta’limda aralash o‘qitish (blended learning) modeli ham tanqidiy fikrlashni rivojlantirishda samarali ekani ilmiy adabiyotlarda keltirilgan. An’anaviy darslar bilan birga onlayn muhokamalar, interfaol trenerlar va masofaviy topshiriqlar uyg‘unligi talabalarni mustaqil faoliyatga jalb etib, ular fikrlash doirasini kengaytiradi (Jowallah, et al. 2014).

Masalan, aralash ta’lim jarayonida talabaning sinfdagi munozaralarda ham, onlayn forumlarda ham qatnashishi natijasida tanqidiy tahlil qilish qobiliyati oshgani kuzatilgan. Bundan tashqari, rol o‘ynash o‘yinlari kabi gamifikatsiya elementlari ham talabalar faolligini oshirib, tanqidiy fikrlashni rag‘batlantiradi .

Zamonaviy tadqiqotlarda mobil ilovalar orqali miya gimnastikasi (brain training) ham e’tiborga olinmoqda. Xitoylik tadqiqotchilar              H. Song va L. Cai (2024) o‘tkazgan tajribada universitetning birinchi bosqich talabalari maxsus mobil ilova (Lumosity) yordamida bir      oy davomida aqliy mashqlar bajardilar. Bu           ilova asosan xotira, tezlik, moslashuvchanlik           va muammoni hal etish kabi ko‘nikmalarni rivojlantiruvchi o‘yinlardan iborat bo‘lib, mazkur ko‘nikmalar tanqidiy fikrlashning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Tajriba natijasida ushbu interfaol mashg‘ulotlar guruhi talabalarning tanqidiy fikrlash bo‘yicha test natijalari sezilarli darajada yaxshilandi (bir            oylik mashg‘ulotdan so‘ng guruhning o‘rtacha bali oshgan, farq p = 0.012 darajada ahamiyatli). Bu shuni ko‘rsatadiki, yaxshi             ishlab chiqilgan interfaol o‘yin elementlari cheklangan vaqt davomida ham talabalarning tanqidiy tafakkurini rivojlantirishga xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, masofaviy ta’limda tanqidiy fikrlashni shakllantirishda ochiq ta’lim resurslari (OER) va onlayn o‘quv jamoalarini shakllantirish kabi yangi yondashuvlar taklif etilmoqda. Ilmiy manbalarda keltirilishicha, o‘quvchilarning biror mavzuni chuqur           o‘rganib, o‘zaro fikr almashishlari uchun           onlayn hamjamiyatlar yaratish va bepul elektron resurslardan foydalantirish ularning reflektiv (mulohazakorlik) ko‘nikmalarini oshiradi. Bunday muhitlarda talabalar birgalikda muammo ustida ishlashadi, turli manbalarni tahlil qilishadi va erkin muloqot orqali bir-birlarining dunyoqarashini boyitadilar – bu jarayon, tabiiyki, tanqidiy fikrlashni tarbiyalaydi.

Xulosa qilib aytganda, adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, onlayn va masofaviy ta’limda talabalarning tanqidiy fikrlashini rivojlantirish uchun faol ishtirok va muloqotga undovchi, hamda texnologik vositalar bilan boyitilgan metodlar eng samarali sanaladi. Bunda o‘qituvchilarning roli ham muhim – ular tanqidiy fikrlashni shakllantirishga qaratilgan maxsus topshiriq va muhitlarni yaratib berishi, jarayonni uzluksiz ravishda qo‘llab-quvvatlab borishi kerak. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish murakkab jarayon bo‘lib, u doimiy mashq va qat’iy e’tiborni talab qiladi. Shu bois, pedagog va talabalarning barchasi tanqidiy tafakkur ko‘nikmalarini shakllantirish jarayoniga ongli ravishda, birgalikda bel bog‘lab kirishishi maqsadga muvofiqdir.

Tadqiqot metodologiyasi

Ushbu tadqiqotda masofaviy ta’limda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish usullarini o‘rganish uchun aralash (mixed) tadqiqot metodidan foydalanildi. Avvalo, mavzuga oid mahalliy va xorijiy manbalar tahlil qilinib, ilgari taklif qilingan strategiyalar umumlashtirildi (adabiyotlar tahlili bosqichi). Keyingi bosqichda esa kichik tajriba-sinov o‘tkazilib, ayrim metodlarning samaradorligi amaliyotda tekshirildi.

Tajriba uchun universitetning 2-3-kursida tahsil olayotgan 60 nafar talaba ixtiyoriy      asosda tanlab olindi va teng ikki guruhga – eksperimental va nazorat guruhlariga ajratildi. Har ikkala guruh boshlang‘ich holatda         tanqidiy fikrlash darajasini o‘lchash uchun            old-test (pre-test)dan o‘tkazildi. Buning uchun amerikalik olim Starkey tomonidan ishlab chiqilgan “Critical Thinking Skills Success” metodikasi asosidagi savol-javob testi qo‘llandi. Test natijalari talabalarning boshqaruv guruhida ham, eksperimental guruhda ham o‘rtacha darajada ekanini ko‘rsatdi (masalan, eksperimental guruhda o‘rtacha ko‘rsatkich 30 balldan ~22 balni tashkil etdi).

Eksperimental guruhda bir oy davomida tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan maxsus dastur joriy etildi. Dastur doirasida talabalarga har hafta:

• Interfaol onlayn munozara: haftaning ma’lum kunida maxsus forumda yoki videokonferensiya orqali bahsli mavzu muhokamasi tashkil qilindi. Munozara mavzulari talabalarning oldingi bilim va tajribalariga tayangan holda tanlandi hamda Blooms taksonomiyasiga muvofiq dastlab sodda tushunchalarni aniqlashtirish, so‘ngra yuqori darajadagi tahlil va baholash talab qiluvchi savollar ketma-ketligi berildi. Munozaralar jarayonida o‘qituvchi fasilitator sifatida ishtirok etib, mavzudan chetga chiqmaslikni ta’minladi va zarur paytlarda yo‘naltiruvchi savollar bilan bahsni chuqurlashtirdi.
• Masofaviy guruh loyihasi: talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, real hayotiy muammoni hal etishga qaratilgan loyiha ustida ishlashdi. Masalan, 3-kurs talabalari uchun “Atrof-muhit muammolarini hal etishda ijodiy yondashuvlar” mavzusida onlayn loyiha topshirig‘i berildi. Talabalar o‘z guruhlarida muammoni o‘rgandilar, turli manbalarni (ilmiy maqolalar, OAV xabarlari, statistik ma’lumotlar) tahlil qilib, yechim taklifini tayyorladilar. Loyiha yakunida har bir guruh o‘z yechimini videotaqdimot ko‘rinishida taqdim etdi va boshqa guruhlarning savollariga javob berdi. Bu mashg‘ulot orqali talabalar kollaborativ tarzda fikr yuritish, dalillarni tahlil qilish va o‘z nuqtai nazarini asoslash ko‘nikmalarini rivojlantirishdi.
• Reflektiv jurnal: eksperimental guruh talabalariga har hafta o‘qitilgan mavzular yuzasidan qisqa esse yoki refleksiya kundaligi yozib borish vazifasi yuklandi. Ular ushbu kundalikda dars davomida o‘rgangan bilimlarini, ularni qanday tushunganini va qaysi savollar ularda paydo bo‘lganini bayon etdilar. O‘qituvchi hafta yakunida jurnal yozuvlarini o‘qib chiqib, har bir talabaning fikr yuritish jarayoniga individual fikr-mulohaza (feedback) berdi. Bu usul talabalarni o‘z tafakkur tarzini kuzatish va uni yaxshilashga undaydi.
• Bundan tashqari, eksperimental guruh darslarida Lumosity kabi interfaol trening ilovasidan ham foydalanildi. Har dars boshida 10-15 daqiqa davomida talabalar ushbu mobil ilovadagi tanqidiy tafakkurga oid mini-o‘yinlarni o‘ynab ko‘rdilar (masalan, mantiqiy xatolarni topish, qisqa muddatli xotirani tekshirish va h.k. o‘yinlar). O‘yinlardan so‘ng o‘qituvchi qisqa muhokama o‘tkazib, qaysi strategiya bilan to‘g‘ri javob topganliklarini so‘radi – bu o‘z navbatida talabalarni o‘z fikrlash jarayonini meta-tahlil qilishga o‘rgatadi.
• Nazorat guruhi talabalari esa shu davr mobaynida odatdagi usulda, hech qanday qo‘shimcha interfaol mashg‘ulotlarsiz, faqat universitet dasturiga muvofiq mashg‘ulotlarda ishtirok etdilar. Bir oylik muddat yakunida har ikki guruh yana post-test (eksperimental dasturdan keyingi test)dan o‘tkazildi. Olingan natijalar old-test ko‘rsatkichlari bilan taqqoslab, tanqidiy fikrlashdagi o‘zgarishlar tahlil qilindi. Shuningdek, eksperimental guruh talabalarining forumlardagi yozishmalari va reflektiv jurnallarining mazmuniy tahlili qilinib, ulardagi tanqidiy fikrlash alomatlari (masalan, savol qo‘yish darajasi, dalillarga tayanuvchanlik, muqobil fikrlarni ko‘rib chiqish h.k.) kuzatildi.

Tadqiqot yondashuvi sifatida sifat va          son natijalarni birlashtiruvchi yondashuv tanlandi. Miqdoriy analiz uchun test natijalari statistik jihatdan t-test yordamida qayta ishlanib, eksperimental va nazorat guruhlari o‘rtasidagi farqning ishonchliligi tekshirildi (Cohen d ko‘rsatkichi o‘lchandi). Sifat         jihatdan esa talabalar fikrlari, ularning dars faoliyati haqidagi mulohazalari interpretativ usulda tahlil qilindi – bu esa jarayonning murakkab jihatlarini chuqurroq anglashga yordam beradi.

Tahlil va natijalar

Tadqiqot yakunlari onlayn ta’limda tanqidiy fikrlashni shakllantirish bo‘yicha qo‘llaniladigan metodlarning samaradorligini tasdiqladi. Eksperimental dastur qo‘llanilgan guruh talabalari tanqidiy fikrlash testlari natijalarida sezilarli ijobiy o‘zgarish ko‘rsatdilar. Quyidagi diagrammada eksperimental va nazorat guruhlardagi talabalar test ballarining o‘rtacha ko‘rsatkichlari solishtirilib, dastur ta’siri yaqqol aks etgan (1-rasm):

Rasm 1. Eksperimental va nazorat guruhlarda tanqidiy fikrlash bo‘yicha test o‘rtacha ballari (0–30 shkala bo‘yicha). Eksperimental guruhda interfaol metodlar qo‘llanilgan bir oylik dasturdan so‘ng natija sezilarli yaxshilandi, nazorat guruhida esa keskin o‘zgarish kuzatilmadi.

Yuqoridagi Rasm 1dan ko‘rinib turibdiki, eksperimental guruh talabalari dastur boshlanishida (old-test) o‘rtacha ~22 ball ko‘rsatgan bo‘lsa, dastur yakunida (post-test) ularning natijasi ~25 ballga ko‘tarildi. Nazorat guruhida esa boshlang‘ich ~22 balldan post-testda deyarli o‘zgarishsiz (~22.5) qoldi. Studentning t-testi natijasida eksperimental guruhdagi o‘zgarish statistik jihatdan ahamiyatli ekani (p < 0.05) aniqlandi, bu esa qo‘llangan usullar tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga hissa qo‘shganini bildiradi . Ushbu xulosani ilgari o‘tkazilgan tadqiqotlar ham qo‘llab-quvvatlaydi – masalan, Song va     Cai tajribasida ham bir oylik interfaol trening natijasida talabalarning tanqidiy fikrlash ballari o‘sishi kuzatilgan edi.

Sifat tahlili jarayonida eksperimental guruh talabalari yozma ishlari va onlayn muloqotlarida bir qator ijobiy o‘zgarishlar        qayd etildi. Jumladan, dastlabki hafta munozaralarida aksariyat talabalar faqat o‘qituvchi bergan savollarga javob berish bilan cheklangan bo‘lsa, dastur oxiriga kelib ular mustaqil ravishda savollar qo‘yishni boshlaganlari kuzatildi. Forumdagi xabarlarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, talabalar endi hamkasblarining postlarini diqqat bilan       o‘qib, ulardagi fikrlarga tanqidiy munosabat bildirgan holda mulohaza yuritishga o‘tishgan. Misol uchun, bir talabaning munozara davomida keltirgan daliliga boshqa bir talaba qarama-qarshi nuqtai nazardan yondashib, yangi savol bilan murojaat qilgan va shu tariqa bahsni chuqurlashtirgan. Bunday o‘zaro savol-javob va muloqot davomida talabalar turli nuqtai nazarlarni ko‘rib chiqishga va o‘z pozitsiyasini dalillar bilan asoslashga odatlanib bordilar.

Reflektiv jurnallar tahlili esa talabalarning o‘z fikrlash jarayonini anglashga oid qobiliyatlarida ijobiy siljish borligini ko‘rsatdi. Haftalik yozuvlarda dastlab “Men ushbu mavzuni tushundim kabi yuzaki iboralar uchrasa, keyinchalik talabalar “Men avval X deb o‘ylagan edim, ammo tadqiqot natijalarini o‘rganib, fikrim Y tomonga o‘zgardi, chunki …” kabi chuqur tahliliy ifodalarni qo‘llashni boshlaganlari ma’lum bo‘ldi. Bu esa talabalar metakognitiv (o‘z fikrlashini kuzatish) qobiliyatlarining rivojlangani belgisidir. O‘qituvchining har hafta bergan yozma fikr-mulohazalari talabalarni o‘z kuchli va zaif tomonlarini yaxshiroq tushunib yetishga, xatolar ustida ishlashga undaganini talabalarning o‘zlari ham ta’kidlab o‘tishdi.

Umuman olganda, o‘tkazilgan tadqiqot va ilgari bajarilgan izlanishlar tahlili asosida masofaviy ta’limda tanqidiy fikrlashni shakllantirish uchun quyidagi asosiy samarali metodlar tavsiya etilishi mumkin (1-jadval).

1-jadval. Onlayn va masofaviy ta’limda talabalarning tanqidiy fikrlashini                          shakllantirishga xizmat qiluvchi asosiy metodlar

Yuqoridagi jadvalda keltirilgan usullar uyg‘un holda qo‘llanilganda, masofaviy           ta’lim muhitida tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun mustahkam poydevor yaratiladi. Muhimi, o‘qituvchi mazkur metodlardan foydalanishda doimiy ijodkorlik va izchillikni saqlashi lozim – topshiriqlarni qiziqarli va mazmunli qilish, talabalarning faol qatnashishini ta’minlash hamda ular bergan javob va takliflarni e’tibor bilan tahlil                 qilib, mulohaza berib borish talab etiladi. Masalan, masofaviy kurs davomida har bir haftada turli usullarni almashtirib borish (bir haftada – munozara, keyingi haftada – loyiha, undan so‘ng – test va refleksiya va hokazo) talabalarni zeriktirmaydi va har xil fikrlash qirralarini charxlaydi. Shuningdek, texnologik vositalarni to‘g‘ri tanlash ham muhim: forum, chat, viktorina, videokonferensiya, bulutli hujjatlar – bularning har biri ma’lum metod uchun mos platforma sifatida xizmat qilishi mumkin.

Xulosa va takliflar

Onlayn va masofaviy ta’lim sharoitida talabalar tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish mumkin va zarur. Ushbu tadqiqot va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, masofaviy ta’limda tanqidiy tafakkurni rivojlantirishning eng samarali yo‘li – bu talabalarni o‘quv jarayonining markaziga qo‘yish, ularni faol muloqot va mustaqil izlanishga jalb etishdan iborat. An’anaviy monologik ma’ruza va yodlashtirish usullari masofaviy muhitda samarasizdir; buning o‘rniga dialogik va interfaol yondashuvlarni qo‘llash kerak. Talabalar fikr bildirishlari, savol berishlari, birgalikda muhokama qilishlari uchun imkoniyat yaratish lozim – aynan shunday sharoitda ularning tanqidiy fikrlashi tobora o‘sib boradi.

Masofaviy ta’limda tanqidiy fikrlashni shakllantirishda quyidagi takliflar beriladi:

• O‘qituvchilarni maxsus tayyorlash: Darslarini masofaviy formatda tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi tarzda loyihalash ko‘nikmasini oshirish uchun pedagog kadrlar malakasini oshirish kurslarini tashkil etish zarur. Ular onlayn muhitda qanday interfaol topshiriqlar berish, qanday baholash mezonlari tuzish va qanday fikr-mulohaza bildirish bo‘yicha amaliy ko‘nikma hosil qilishlari lozim.
• Kurikulumga integratsiya: Tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan vazifalar va faoliyatlar o‘quv rejasiga, xususan, har bir fandagi mashg‘ulotlar tarkibiga kiritilishi kerak. Masalan, har bir kurs uchun talabalarning tanqidiy tafakkur darajasini oshiruvchi kamida bitta loyiha yoki muammoli topshiriq nazarda tutilishi maqsadga muvofiq.              Bu topshiriqlar rejali va tizimli ravishda ta’lim jarayonida berib borilsa, kutilgan kompetensiya shakllanadi.
• Texnik bazani rivojlantirish: Universitet va institutlarda zamonaviy o‘quv platformalari (LMS – Learning Management Systems)ni joriy etish va ulardagi forum, chat, test, baholash          kabi funksiyalarni to‘liq ishlatish talab etiladi. Masofaviy ta’lim platformasi foydalanuvchilarga qulay va ishonchli bo‘lsa, o‘qituvchi unda turli tanqidiy fikrlash mashqlarini osongina tashkil           qila oladi. Shu bilan birga, texnik vositalar xavfsizligi va axborotlarning haqqoniyligi ta’minlanishi, talabalar axborotni tanqidiy baholashni o‘rganishlari uchun muhit yaratilishi lozim.
• Doimiy tahlil va takomillashtirish: Masofaviy kurslar doirasida talabalar tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarining o‘sishini monitoring qilib borish, natijalarni tahlil qilish va shu asosda metodik yondashuvlarni takomillashtirib borish zarur (Abdullaeva, 2022). Har bir semestr yakunida talabalar fikri so‘rovlari o‘tkazish, ularning reflektiv yozuvlarini o‘rganish orqali qaysi usullar eng foydali ekanini aniqlash va kelgusi o‘quv davrida shu   usullar ulushini oshirish tavsiya etiladi.

Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, tanqidiy fikrlashni shakllantirish – bu bir martalik mashg‘ulot bilan hal bo‘ladigan masala emas, balki uzluksiz jarayondir. Masofaviy ta’lim            esa bunday jarayonni amalga oshirish uchun yangi maydon ochib beradi va o‘ziga xos yondashuvlarni taqozo etadi. O‘qituvchi va talabalar o‘rtasida ishonch va muloqotga asoslangan muhit yaratilsa, eng yangi pedagogik texnologiyalar va an’anaviy ilmiy yondashuvlar uyg‘unlashsa, masofaviy ta’lim talabalarning tanqidiy fikrlovchi, mustaqil va kreativ mutaxassis bo‘lib yetishishiga xizmat qilishi shubhasiz.