Kirish. Ikkinchi jahon urushi yillarida ijtimoiy –iqtisodiy muammolar g‘arbiy hududlardagi aholini evakuatsiya va deportatsiya qilinishi hamda ularni respublika aholisining ijtimoiy tarkibiga, ochlikdan bolalar bevaqt vafot etishiga sabab bo‘ldi. Dushman egallagan hududlardan O‘zbekistonga ko‘chirib keltirilgan bolalarni o‘zbek xalqi o‘z bag‘riga oldi. O‘zbeklar 1.5 mln aholini hayotini saqlab qoldi.

Adabiyotlar tahlili va metodlar. Ko‘plab tadqiqotlarda Ikkinchi jahon urushi yillarida Sovet Ittifoqining dushman egallagan hududlaridagi aholining O‘zbekistonga evakuatsiya qilingan aholi haqida ma’lumotlar keltiriladi. Ko‘chirib keltirilgan aholining hududlarga joylashtirilib, ularni ish bilan ta’minlangan. Ko‘chirib keltirilgan aholi orasida yosh bolalar ham bor edi. Ko‘chib keltirilgan aholi va bolalarga o‘zbek xalqining g‘amxo‘rligi haqida S.Turdiyevning kitoblarida ma’lumotlar keltiradi.

 Natijalar va muhokama.1941-yil 22-iyun Germaniyaning fashistik armiyasi SSSRga hujumi natijasida, SSSR tarkibidagi davlatlar qatori O‘zbekistonga ham o‘gir sinovlarni olib keladi.Tarixchi tadqiqotchilarning e’tibor markazida turgan masalalardan biri urush davrida O‘zbekiston aholisining milliy tarkibidagi o‘zgarishlarni atroflicha o‘rganishdir.Urushning dastlabki kunlaridanoq mamlakatning g‘arbiy hududlarida joylashgan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan sanoat korxonalari va turli millat vakillari O‘zbekistonga evakuatsiya qilinishi va Sovet davlatining fashizmga qarshi urush yillari davri tarixida xalqlarni majburiy ravishda ko‘chirish, ya’ni deportatsiya qilinishi o‘zbek xalqining ijtimoiy tarkibini o‘zgarishiga olib keldi.

O‘zbekistonda frontga ketganlarni umumiy soni 1 mln 951 ming nafarni tashlik etadi. Bundan tashqari 1943- yilning oxiriga kelib O‘zbekistondan 155 ming kishi boshqa respubliklarga, ayniqsa Rossiyaga (Ural, Sibir) sanoat ob’ektlarida ishlash uchun yuborildi (Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида, 2000). Bu esa aholining keskin kamayishiga va milliy tarkibiga juda katta ta’sir o‘tkazmasdan qolmaydi.

Front chizig‘idagi aholini hamda sanoat korxonalarini O‘zbekiston hududiga ko‘chirib keltirilishi, aholining kamayishini sekinlashtirib, aholining milliy tarkibiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.

 Ikkinchi jahon urushi boshlanguncha O‘zbekiston aholisining o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati inqilobdan oldingi 20 yilga nisbatan 3,8 barobar bo‘ldi ya’ni urushga qadar 6 mln 551 ming nafar edi (Мирзиёев, 2020).

Ikkinchi jahon urushining oxiriga kelib (1945) 1940 yilga nisbatan Oʻzbekiston aholisi deyarli 1,4 million kishiga kamaydi, yaʼni. 20% dan ortiq kamaydi. Respublika aholisining bunday sezilarli qisqarishi O‘zbekistonga urush yillariga xos bo‘lgan juda katta migratsiya oqimiga qaramasdan sodir bo‘ldi. Urushning birinchi yillarida muhojirlarning asosiy qismini SSSRning g‘arbiy hududlari Rossiya, Ukraina, Belorussiya va boshqalardan evakuatsiya qilingan aholi tashkil etdi.

Urushning dastlabki kunlaridanoq mamlakatning g‘arbiy hududlarida joylashga nmuhim ahamiyatga ega bo‘lgan sanoat korxonalari va aholini O‘zbekiston hududiga ko‘chirish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etdi.

Xalq komissarlar Kengashining 1941-yil 5-iyuldagi “Urush vaqtida aholini ko‘chirish tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorida ittifoqdosh respublikalarning Xalq Komissarlari kengashiga viloyat, shahar va tuman ijroiya komitetlariga dushman bosib olish xavfi ostida qolgan tumanlardan, ko‘chirib keltirilgan aholini yaxshi qabul qilib olish, joylashtirish, uy-joy, oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa zaruriy narsalar bilan ta’minlash yuklatildi. 1941-yilning 24-iyulida Xalq Komissarlari Kengashining qaroriga asosan evakuatsiya kengashi tashkil etildi. G‘arbiy rayonlarning aholisi SSSRning sharqiy rayonlariga, shu jumladan, O‘zbekistonga urush yillari 1,5 millionga yaqin aholi, jumladan, 400 mingta bola evakuatsiya qilindi(Муртазаева, 2020).

Evakuatsiya ­qilinganlar butun respublika boʻylab va asosan shaharlarda joylashganligi sababli O‘zbekistonning shahar aholisi urush yillarida nafaqat kamaygan balki, 1941-yildagi 1606 ming kishidan 1945-yilda 1761 ming kishiga koʻpaygan. Xususan, birgina Toshkent shahrining o‘ziga 1941 yil 24 noyabrdan 31 dekabrgacha 37,6 mingdan ortiq kishi, 1941-1942 yillarda qariyb 240 ming kishi joylashtirildi va ish bilan ta’minlandi.

  1941-yilning avgust oyida Xorazm viloyatiga 4.617 kishi, Ukraina, Belorussiya, Moldaviya respublikalaridan Toshkent viloyatlariga 79.960 kishi, Samarqand viloyatiga 8.700 kishi, Namangan viloyatiga 5.100 kishi, Andijon viloyatiga 6.900 kishi, Buxoro viloyatiga 20.266 kishi, Farg‘ona viloyatiga 5.000 kishi evakuatsiya qilingan.

Evakuatsiya qilinganlarga 135 ming kv.m uy-joy ajratilgan, 4,5 ming bolalar o‘zbekistonlik oilalarga qabul qilingan. Qashqadaryo viloyatiga 5 ta bolalar uylari evakuatsiya qilingan, 750 bola boshpana bilan ta’minlangan. G‘uzor sovxozi aholisi 23 ta etim chaqaloq bolalarni qabul qilgan.

Urush arafasida respublikada bolalar uylarining soni 106 tani, ularda tarbiyalanuvchilar 12 ming bolani tashkil etgan bo‘lsa, 1945 yilda bolalar uylarining soni 236 taga, ularda tarbiyalanuvchilar soni 30 ming bolani tashkil etdi.

O‘zbekistonga polyak bolalar evakuatsiya qilingan bo‘lib, Buxoroda 10-yillik polyak maktabi faoliyat olib borgan, o‘qituvchilar esa Vilnyus universiteti professor-o‘qituvchilaridan iborat bo‘lgan.

Jumladan, 1940-yillarning 1-yarmida ayrim xalqlar dushman bilan hamkorlik qilganligi bahonasidan kelib chiqib, 1943-1944 yillarda SSSR Oliy Sovetining xalqlarni deportatsiya qilish to‘g‘risidagi bir qator farmonlari e’lon qilindi. Xususan, 1943-yil 12-oktabrdagi «Qorachoy avtonom oblastini tugatish va uning hududining ma’muriy tuzilishi to‘g‘risida»gi (Так это было (Кн.1), 1993), 1943 yil 27 dekabrdagi «Qalmoq ASSRni tugatish va RSFSR hududida Astraxan oblastini tashkil etish to‘g‘risida»gi farmonlarida xalqlarning (qorachoylar, qalmiqlar, chechenlar, ingushlar, balqarlar, Krim tatarlari) ko‘chirilish sabablari bir xilda, ya’ni nemis bosqinchilari tomonidan tashkil etilgan qurolli guruhlarda ishtirok etish, fashist bosqinchilariga yo‘l ko‘rsatuvchi sifatida yordam ko‘rsatish, ozod etilgan hududlardagi banditlar tuzilmalarida qatnashish, sovet xalqiga qarshi sotqinlik xarakatlari bo‘lganligida, deb ko‘rsatildi.

Respublikaning qishloq aholisi, ko‘p qismini - tub aholi, shu yillarda 4945 ming kishidan 3436 ming kishiga qisqardi, ya’ni besh yil ichida deyarli uchdan bir (30,5 foiz) ga kamaydi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita demografik oqibatlar natijasida, bizning hisob-kitoblarga ko‘ra, faqat urush yillarida O‘zbekiston 2,5 million kishini yo‘qotdi.

Mamlakat aholisi urushning butun davrida , 1941 yildan 1945 yilgacha qisqarib bordi. Urushning birinchi yilida aholi sonining keskin kamayishi qayd etildi. Keyingi yillarda (1942-1943) g‘arbiy viloyatlardan hujumga uchragan aholining ommaviy kelishi natijasida respublika aholisining qisqarish sur’ati sezilarli darajada to‘xtadi, yuqorida qayd etilgan edi.

Urushning so‘nggi yillarida (1944-1945) O‘zbekiston aholisining qisqarishi, asosan, 1944-yilda boshlangan evakuatsiya va qochoqlarning fashistlardan ozod qilingan hududlarga teskari oqimi natijasida sezilarli bo‘ldi. Respublika aholisi 217,9 ming kishiga kamaydi.

Bu davrda nikoxga qobiliyatli yoshdagi erkaklarning yoppasiga armiyasafiga chaqirilishi munosabati bilan qizlarning turmushga chiqishi, yangi oilalarning paydo bo‘lish imkoniyati kamaygan. Natijada tug‘ilishning umumiy koeffitsienti 1940-yildagi 33,8 %dan 1945-yili 18,1 %gacha kamaygan.

Aytish joizki, O‘zbekiston Sovet mustamlakasining dastlabki yillarida metropoliyadan yangi kelgan aholi nafaqat shaharlarda, balki qishloqlarda ham o‘rnashib qolgan edi. Shunday qilib, 1939-yilgi Butunittifoq aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlariga ko‘ra, respublika shaharlarida ruslar - 70,8%, tatarlar - 52,4%, ukrainlar - 55,5%, belaruslar - 62,5%, qolganlari qishloq aholisi orasida yashagan.

Kelajakda respublikada yangi kelgan shahar aholisining ularning millatlari orasida ulushi doimiy ravishda oshib bordi. Qishloqlarda ularning soni muttasil kamayib bormoqda. Shunday qilib, 1939-yilda qishloqlarda 272 ming rus yashagan.

O‘zbekistonning shahar aholisi respublika hududi boʻylab nihoyatda notekis taqsimlangan, bu sanoat korxonalari, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma obʼektlarining joylashuvining oʻziga xos xususiyatlari bilan bogʻliq. Sovet yillarida ular asosan yirik shaharlar va konchilik hududlarida joylashgan edi.

Shahar aholisining eng koʻp toʻplanishi Toshkent viloyatida, yaʼni Toshkent shahri va Toshkent viloyati. Bu yerda Oʻzbekiston umumiy shahar aholisining 33,8 foizi (3,1 million kishi) toʻplangan. Mamlakatning faqat bitta poytaxti Toshkent shahrida shahar aholisining chorak qismi (23,4%) - 2,1 million kishi istiqomat qiladi  Toshkent viloyatida ham urbanizatsiya darajasi eng yuqori bo‘lib, bu yerda shahar aholisining ulushi 68,9 foizni, jumladan, Toshkent viloyatida 40,4 foizni tashkil etadi.

Shahar aholisi toʻplangan keying hudud Andijon, Namangan va Fargʻona viloyatlari tarkibiga kiruvchi Fargʻona vodiysidir .Bu hududda 2,2 million fuqaro istiqomat qiladi, bu respublika shahar aholisining 23,5 foizini tashkil etadi. Farg‘ona vodiysining urbanizatsiya darajasi 32,0%, shu jumladan Namang ­viloyati- 37,6%, Andijon viloyati- 30,2% va Farg‘ona viloyati - 29,3%.

Zarafshon viloyatida (Samarqand va Jizzax viloyatlari­) 1,3 million shahar aholisi yoki mamlakat shahar aholisining 14,3 foizi istiqomat qiladi. Viloyatnin gurbanizatsiya darajasi 36,2 foizni, shujumladan Samarqand viloyatida 27,2 foiz va Jizzax viloyatida 30,3 foizni tashkil etadi (Ата-Мирзаев, 2002).

O‘zbekistonning nisbatan urbanizatsiyalashgan hududi­Buxoro va Navoiy viloyatlari tarkibiga kiruvchi Buxoro-Navoiy viloyatidir .Viloyatda respublika shahar aholisining atigi 8,3 foizi (763 mingkishi) joylashgan bo‘lsa-da, bu yerda uning ulushi 34,5 foizni tashkil etadi.

O‘zbekistonda urbanizatsiyaning eng past darajasi Surxondaryo viloyati bo‘lib, unda shahar aholisi salmog‘I atigi 20,0 foizni, Xorazm viloyatida 23,9 foizni va Qashqadaryo viloyatida 25,5 foizni tashkil etadi.

Ikkinchi jahon urushi (1936-1945), butun xalqlar (chechenlar, ingushlar) O‘zbekistonga majburan koʻchirilganida boʻlgan­. ,koreyslar, qrimtatarlari, turklar - mesxetilar, nemislar va boshqalar) va ko‘p sonli odamlar Ukraina va Rossiyadan evakuatsiya qilindi.

Birgina 1937-yilning oktabr-noyabr oylarida O‘zbekistonga 74500 koreys kelgan (Ата-Мирзаев, 1998). Ularning kata qismi 1939-yilda Ochdashtga ko‘chirildi.­

Ikkinchi jahon urushi yillari mamlakat shahar aholisining milliy tarkibi shakllanishiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.

Butun zavod, fabrika, ilmiy muassasalar, oliy o‘quv yurtlari, kutubxonalar, loyiha tashkilotlari O‘zbekistonga evakuatsiya qilindi. Ular asosiy ishlab chiqarish xodimlari bilan birga Oʻzbekiston shaharlariga joylashdilar, ularning koʻpchiligi oilalari bilan respublikaga kelgan.

Mamlakatimizning gʻarbiy, bosib olingan viloyatlaridan turli millat vakillarining O‘zbekistonga ommaviy, majburiy koʻchishi bilan ham xarakterlanadi.

Boshqa xalqlar (polyaklar, qrim-tatarlar, bolqarlar, mesxeti turklari va boshqalar) vakillarini deportatsiya qilish davom etdi. Shunday qilib, mesxeti turklari 1944-yilda Gruziyaning janubiy va janubi-g‘arbiy viloyatlaridan ko‘chirildi. 115 mingdan ortiq odam ko‘chirildi, ularning aksariyati maxsus ko‘chmanchilar sifatida O‘zbekistonga tarqalib ketdi (Panesh, 1991).

1939-yilda yangi aholi ro‘yxati o‘tkazildi. Maʼlumotlarga koʻra, Toshkent shahrida 585 ming kishi istiqomat qilgan (Вечерний Ташкент, 1987). Shaharda erkaklar ustunlik qilib, shahara holisining 51,5% ni tashkil etdi.

1941-yil 22-iyunda fashistik Germaniyaning sobiq­ SSSRga hujumi Toshkent hayotida kata iz qoldirdi.

Urushning bevosita va bilvosita ta’siri­ shahar demografiyasida kata o‘zgarishlarga olib keldi. Erkaklarning eng ko‘p reproduktiv qismini frontga­chaqirish, urushga chaqirilganlarning kata qismi halok bo‘lgan (52 ming toshkentlik frontlarda halok bo‘lgan) (Искандеров, 1995), boshqa sohalarga ishga jo‘natish, og‘ir iqtisodiy, psixologik va ziyat o‘limning ko‘payishiga, tug‘ilishning keskin pasayishiga, tabiiy o‘sishning pasayishiga, aholining jins va yosh tarkibining buzilishiga olib keldi. Urush yillarida O‘zbekiston orqa hudud sifatida aholining kata guruhlari, korxonalar, ilmiy-tadqiqot­ institutlari, oliy o‘quv yurtlari va boshqa tashkilotlar evakuatsiya qilinadigan joyga aylandi. Toshkent 23 ta koʻchirilgan sanoat korxonalarini (Polemnik, Rostselmash, aviatsiya zavodi va boshqalar) oldi. Shuningdek, 200 mingga yaqin fuqaro shaharga evakuatsiya qilingan. Bu jarayon urushning aholi sonining o‘sishiga salbiy ta’siriga qaramay, uning ko‘payishiga ob’ektiv yordam berdi. Urush yillarida Toshkent aholisining eng koʻp soni 1943-yilda qayd etilgan (726,7 ming kishi).

Mavjud binolardan foydalanish orqali hal qilib bo‘lmaydi. Aholining katta­oqimi shaharning uy-joy fondini keskin kengaytirishni talab qildi. Urush yillarida Toshkent shahrida 276 ming kvadrat metr turar joy maydoni qurildi.

Urush yillarida shahar aholisining etnik mozaikasi yanada kuchaydi. Evakuatsiya qilinganlar orasida yahudiylar, ruslar, ukrainlar, belaruslar ko‘p edi. Demak, 1942-yil 1-fevralgacha Toshkentga kelgan 55066 kishining 26 mingdan ortigʻi yahudiylar, 21 ming nafari ruslar, 4,5 ming nafari ukrainlar edi. Aholining jinsi va yoshi tarkibida ham o‘zgarishlar yuzberdi. Shaharda ayollar, bolalar va qariyalar ko‘proq yashagan­.

1944-yildan boshlab qayta evakuatsiya qilish jarayoni boshlandi, bu esa­Toshkent aholisining birmuncha kamayishiga sabab boʻldi (1944-yil — 717,0 ming kishi; 1945-yil — 642,0 ming kishi). Shahar aholisining ko‘payishi 1947-yilda boshlangan.­

Ma’lumki, urush yillarida bir qancha xalqlarga nisbatan adolatsizliklar sodir etildi. Deportatsiya qilingan xalqlarning kata qismi O‘rta Osiyoga joylashtirildi. O‘zbekistonga 150 mingdan ortiq qrim-tatar, 175 ming chechen, 157 ming ingush, 4,5 ming bolkar, arman va greklar ko‘chirildi. Keyinchalik mesxeti turklari Gruziyadan deportatsiya qilingan. Mahalliy aholi va hokimiyat O‘zbekistonga kelganlarni qo‘llab-quvvatladi, yashash va ish bilan ta’minladi.

Xullas, respublika hududiga ko‘chirilganlarni turar joy bilan ta’minlash ijtimoiy ahamiyatga ega voqea edi, chunki evakuatsiya qilinganlar ichida rus, ukrain, belorus, moldovan, tatar, polyak, yahudiy, venger, latish, nemis millati vakillari ham ko‘pchilikni tashkil etar edi. Evakuatsiya qilingan aholi respublikaning ijtimoiy tarkibini o‘zgarishiga sabab bo‘ldi. Shuningdek, deportatsiya qilingan qrim tatarlari va mesxeti turklari, kavkaz xalqlari vakillari ham mavjud edi.