Hozirgi globallashuv va raqamli transformatsiya davrida ta’lim tizimi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri – bu pedagog kadrlarning kasbiy kompetensiyasini doimiy ravishda rivojlantirish, zamonaviy        ta’lim standartlari va innovatsion texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etishdir. Ayniqsa, maktabgacha ta’lim tizimi so‘nggi yillarda mamlakatimizda ijtimoiy hayotning muhim yo‘nalishlaridan biriga aylangan bo‘lib, bu tizimda faoliyat yuritayotgan mutaxassislarning malakasini oshirish dolzarb ilmiy-pedagogik masalalardan biri hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirishning hozirgi bosqichda “tizimni yanada takomillashtirish, samarali davlat boshqaruvi tizimini yaratish, maktabgacha ta’lim tashkilotlari davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlariga bolalarni qamrab olishni           keskin oshirish, ta’lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta’lim dasturlari va         texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, ma’naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash” (Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi Qonun, 2019) vazifalarining belgilanishi                soha xodimlari zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi.

Maktabgacha ta’lim tizimi mutaxassislari faoliyati nafaqat o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etish, balki bola shaxsining dastlabki ma’naviy, axloqiy va intellektual asoslarini shakllantirish bilan ham bevosita bog‘liqdir. Shu bois, ushbu tizimda faoliyat yuritayotgan pedagoglarning malaka darajasi, kasbiy mahorati va yangicha fikrlash salohiyati ta’lim sifatini belgilovchi eng muhim omillardandir. Zamonaviy ta’lim jarayoni esa an’anaviy yondashuvdan tashqari, variativ, ya’ni moslashuvchan, shaxsga yo‘naltirilgan va kompetensiyaga asoslangan metodlarni qo‘llashni talab etmoqda.

Variativ yondashuv deganda o‘quv-tarbiyaviy jarayonni, shu jumladan pedagoglarning malaka oshirish tizimini shaxsiy ehtiyojlar, tajriba va kasbiy yo‘nalishlarga mos ravishda tashkil etish tushuniladi. Bu yondashuv pedagogni tayyor model bo‘yicha emas, balki uning shaxsiy o‘sish dinamikasi, kasbiy ehtiyoji va o‘z-o‘zini rivojlantirish motivatsiyasi asosida rivojlantirishga qaratilgan. Natijada o‘qituvchi o‘z faoliyatida ijodiy yondashuvni shakllantiradi, yangiliklarni izlab topish va ularni amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi (Vygotskiy, 1978).

Mamlakatimizda maktabgacha ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar ham pedagoglarning kasbiy kompetensiyasini oshirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Xususan, Prezidentning “Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari, malaka oshirish va qayta tayyorlash markazlarining faoliyatini modernizatsiya qilish borasidagi chora-tadbirlar variativ yondashuv tamoyillarini ta’lim amaliyotiga joriy etishga xizmat qilmoqda.

Tadqiqotning dolzarbligi shundaki, variativ yondashuv nafaqat malaka oshirish jarayonini yangilaydi, balki pedagoglarni o‘z faoliyatini tahlil qilish, refleksiya yuritish va o‘z ustida mustaqil ishlashga o‘rgatadi. Bu esa maktabgacha ta’lim tizimining sifatini, bolalar ta’lim-tarbiyasining mazmunini va natijadorligini sezilarli darajada oshiradi.

Maktabgacha ta’lim tizimida mutaxassislar malakasini oshirish va kasbiy kompetensiyasini rivojlantirish masalasi zamonaviy pedagogika va ta’lim falsafasining markaziy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Tadqiqotchilar bu borada o‘qituvchi shaxsining kasbiy o‘sishi, refleksiv fikrlashi, innovatsion faoliyatga tayyorligi hamda ta’lim jarayonidagi variativlikni asosiy omillar sifatida ta’kidlashadi.

Pedagogik tadqiqotlarda V.A. Slastenin (2002), E.N. Shiyanov, L.S. Vygotskiy (1978),        A.K. Markova (1996) va A.A. Derkachlarning ishlari o‘qituvchi shaxsini rivojlantirishda faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuvning muhimligini ko‘rsatadi. Ularning fikricha, pedagogning kasbiy mahorati malaka oshirish jarayonida o‘z-o‘zini anglash, refleksiya va tajribani tahlil qilish orqali shakllanadi. Shuningdek, Vygotskiy (1978) o‘zining madaniy-tarixiy nazariyasida ta’lim jarayonining individual xususiyatlarini hisobga olish, shaxsiy ehtiyoj va motivlarni rivojlantirish zarurligini asoslab bergan. Bu qarashlar variativ yondashuvning metodologik poydevorini tashkil etadi.

G‘arb pedagogikasida D. Schön (1983), M. Fullan (2015), K. Robinson (2011), R. Barnett (2000) kabi olimlar o‘qituvchilarning professional rivojlanishida refleksiv amaliyot, o‘zaro hamkorlikda o‘qitish va individual ta’lim trayektoriyasining ahamiyatini asoslab berishgan. Ularning tadqiqotlarida o‘qituvchining malaka oshirish jarayoni an’anaviy kurslardan interfaol, variativ va kontekstual o‘quv shakllariga o‘tishi lozimligi ta’kidlanadi. Fullan (2015) o‘z ishlarida ta’lim tizimida o‘zgarishlarni samarali amalga oshirish uchun pedagoglar malakasini rivojlantirishda “shaxsiylashtirilgan o‘qitish” modelini ishlab chiqqan.

Mahalliy olimlar orasida A. Abduqodirov (2019), N. To‘raqulova (2019), M. Xayrullayeva (2020), S. Mavlonova (2018), Z. To‘xtaxo‘jayeva kabi tadqiqotchilar O‘zbekistonda ta’lim tizimida o‘qituvchilar malakasini oshirish, innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish va shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni joriy etish masalalarini chuqur o‘rganishgan. Ularning ilmiy izlanishlarida ta’lim jarayonining moslashuvchanligi, pedagogik refleksiya, mustaqil o‘qish va kasbiy motivatsiyaning o‘zaro bog‘liqligi yoritilgan.

So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi hamda Maktabgacha va maktab ta’limini rivojlantirish agentligi tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiya va normativ hujjatlar maktabgacha ta’lim tizimi mutaxassislarining malaka oshirish tizimini takomillashtirishga qaratilgan.       Ayniqsa, “Uzluksiz kasbiy rivojlanish” konsepsiyasi doirasida variativ yondashuv asosida individual o‘quv dasturlar, masofaviy kurslar va modulli o‘qitish shakllari keng joriy etilmoqda.

Shuningdek, UNESCO (2021) va OECD (2020) tomonidan o‘tkazilgan xalqaro tadqiqotlarda ham malaka oshirish tizimini individuallashtirish, o‘qituvchilar uchun refleksiv tahlil platformalarini yaratish va “learning by doing” tamoyilini rivojlantirish ustuvor yo‘nalish sifatida ko‘rsatilgan.

Umuman olganda, mavjud ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, variativ yondashuv nafaqat pedagoglarning malakasini oshirish jarayonida samaradorlikni ta’minlaydi, balki ularni mustaqil o‘rganish, o‘z faoliyatini tahlil qilish va kasbiy ijodkorlikni rivojlantirishga yo‘naltiradi. Bunday yondashuvning ustunligi shundaki, u ta’lim tizimida inson omilini markazga qo‘yadi va har bir mutaxassisning o‘ziga xos o‘sish trayektoriyasini shakllantirish imkonini beradi.

Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy ta’lim islohotlari jarayonida maktabgacha ta’lim tizimi mutaxassislarining kasbiy malakasini oshirishda variativ yondashuv muhim o‘rin tutadi. Bu yondashuv o‘qituvchilarning kasbiy ehtiyojlarini, shaxsiy imkoniyatlari va tajribalarini inobatga          olgan holda ularning malakasini takomillashtirishga xizmat qiladi. Variativ yondashuvning markazida o‘qituvchini o‘z kasbiy rivojlanishining faol subyekti sifatida shakllantirish g‘oyasi yotadi, bu esa         zamonaviy ta’lim falsafasining asosiy tamoyillaridan biridir.

Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, malaka oshirish tizimida variativ yondashuvni joriy etish quyidagi ilmiy-pedagogik natijalarga olib keladi:

1. Kasbiy kompetensiyaning rivojlanishi – o‘qituvchi o‘z faoliyatini tahlil qilish, refleksiya yuritish va yangicha pedagogik yechimlarni ishlab chiqish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi;
2. Ta’lim jarayonining individuallashtirilishi – har bir mutaxassis uchun shaxsiylashtirilgan o‘quv dasturi va rivojlanish trayektoriyasi yaratiladi;
3. Innovatsion yondashuvlarning kengayishi – interfaol metodlar, masofaviy o‘qitish, modulli o‘quv tizimlari hamda raqamli ta’lim vositalaridan samarali foydalanish imkoniyati paydo bo‘ladi;
4. Refleksiv tahlilning kuchayishi – o‘qituvchilar o‘z faoliyat natijalarini tahlil qilish orqali o‘z-o‘zini baholash va kasbiy o‘sish yo‘nalishlarini belgilash imkoniga ega bo‘ladi;
5. Ta’lim sifati va samaradorligining oshishi – variativ yondashuv orqali        tashkil etilgan malaka oshirish kurslari natijasida pedagogik faoliyatda     kreativlik, mas’uliyat va tashabbuskorlik kuchayadi.

Falsafiy nuqtai nazardan, variativ yondashuv insonparvarlik va erkin tanlov tamoyillariga asoslanadi, ya’ni u pedagog shaxsining o‘z qobiliyatlari va ehtiyojlarini anglab, mustaqil o‘sish yo‘lini tanlashiga sharoit yaratadi. Bu esa o‘qituvchini passiv bilim oluvchidan faol o‘zgarish yaratuvchiga aylantiradi.

Pedagogik nuqtai nazardan, bu yondashuv uzluksiz kasbiy rivojlanish tizimini mustahkamlaydi, o‘qituvchilarda yangi kompetensiyalarni shakllantiradi va ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga               olib chiqadi. Ayniqsa, maktabgacha ta’lim                tizimi uchun bu yondashuvning ahamiyati beqiyos, chunki u bolalarning ilk ta’lim bosqichidagi sifatli pedagogik ta’sirni ta’minlovchi kadrlar tayyorlashning asosiy sharti hisoblanadi.

Xulosa qilib aytganda, variativ yondashuv asosida tashkil etilgan malaka oshirish tizimi – bu o‘qituvchining kasbiy o‘sishiga, ta’lim jarayonining moslashuvchanligiga va maktabgacha ta’lim sifatining barqaror rivojlanishiga xizmat qiluvchi innovatsion pedagogik modeldir. Ushbu yondashuvni keng joriy etish, metodik asoslarini takomillashtirish hamda ilmiy-pedagogik tajribalarni integratsiya qilish O‘zbekiston ta’lim tizimini jahon andozalari darajasiga ko‘tarish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.